Wicle reakcjii postaw Boga wzgledem ludzi jest opisywanych przy pomocy pojęć zaczerpniętych z psychologii człowicka. Jednym z częściej przywolywanych, zwlaszcza w ksiegach Starego Testamentu, jest gniew. Generalnie rzecz ujymuyjac, jest to postawa wywolana odrzuceniem przez lud przymie- za Bozej mifosci (por. Oz 11,9; Iz 54,7-8). W niniejszym numerze ,,Verbum Vitae” analizie egzegetyczno-teologicz- nej poddane zostanq te perykopy, które pozwalaja znacznie precyzyjniej zobaczyó zarówno cechy charakterystyczne tej postawy, jak ijej przyczyny oraz osoby, ktdre ja wywolaly. Ale ro6wnoczesnie kilka artykulów podejmuje temat gniewu czlowieka, który postuzyt autorom biblijnym jako metafora gniewu Bozego. Zachodzi jednak wazne pytanie: jaki jest gniew czlowieka, a czym jest de facto gniew Boga?
Juz w pierwszym artykule Dawid Mielnik szuka odpowie- dzi na pytanie, czym Mojzesz rozgniewal Boga. Cudownie ocalony za sprawa Boga i powolany do wyzwolenia synow Izraela z Egiptu stat sie nieoczekiwanie adresatem gniewu Boga, ktdry ,,chcial go zabi”, jak o tym czytamy w Wj 4,24- 26. Ta wielorako wyjasniana perykopa zdaje sig - zdaniem autora artykulu - wskazywaó na fakt, ze któryŚz bohaterów tej narracji nie byt obrzezany. Wprawdzie interpretacja ta slabo wpisuje sie w kontekst perykopy, to jednak najlepiej
7 radzi sobie z wewnetrznymi napieciami obecnymi w samym opowiadaniu. Równoczesnie uzmystawia czytelnikom do- niostosó aktu obrzezania jako konstytutywnego dla ludu przymierza. Opisany mocnymi slowami gniew Boga to dra- matyezny wyraz Jego postawy wzgledem tych, keórzy tamia najbardziej fundamentalne reguly przymierza.
Podobna prawde o Bogu wyraza czesto przywolywany motyw gniewu Boga w tzw. dziele kronikarskim. Jak pisze ks. Antoni Tronina, cata seria zachowan Izraela, które byly famaniem najwazniejszego przykazania przymierza, czyli nakazu czci jedynego Boga, doprowadzila do wybuchu Jego gniewu. Reakcja Boga na idolatrie doprowadzila do upad- ku dynastii Dawida. Jednak ostatnie zdanie Drugiej Ksiegi Kronik, w którym przytacza sie fragment dekretu Cyrusa, zapowiada Boze zmilowanie nad Izraclem jako ludem przy- mierza. Milosierdzie Boga stopniowo pokona Jego gniew. Lud odrzucony przez Boga wskutek nagminnie praktykowane- go batwochwalstwa zostanie na nowo przyprowadzony do Jerozolimy, aby po dokonaniu odkrycia, ze bogowie Babilonii sq nicoscia, stawaó sie nieugietym wyznawca jedynego Boga YHWH, Boga nieba i ziemi.
Na uwage zasluguje fakt, ze do idei gniewu Boga i gniewu ludzi bardzo czesto odwoluja sie Ksiegi Machabejskic. Jak wynika z analiz ks. Grzegorza Barana, grecki rzeczownik thymós odnosi si¢ do gniewu, który rodzi sie i wrze ,,we wne- trzu” Boga, orge natomiast oznacza jego zewne¢trzny przcjaw. Niezwykle wazna jest konkluzja tych analiz: ,gniew Boga w Świetle obu Ksiag Machabejskich posiada Scisty zwiazek z karaniem narodu zydowskiego za jego niewiernos¢ wobec Prawa. Podstawowg cecha gniewu Bozego jest jego pedagogicz- ny charakter”. Jesli natomiast chodzi o gniew ludzi, opisywany najezesciej jako orge, to przcjawia si¢ on W Wymierzeniu kary lub wrecz dokonaniu zemsty. Moze on mie¢ wielkie natezenie. Stad uzywany kilka razy w liczbie mnogiej rzeczownik orgó okresla wsciektos¢ cztowieka (ludzi) podobna w przejawach do reakeji rozdraznionych, rozjuszonych zwierzat. Dlatego,
8 jak wynika z badan nad tekstami Ksiag Machabejskich, istota tego rodzaju gniewnych reakeji jest przede wszystkim brak - na podobieristwo nierozumnych zwierzat — rozumo- wej kontroli nad nimi. Nickontrolowane napady gniewnej wóscieklosci uwidaczniajq sig niewatpliwie w nickontrolo- wanych reakejach tlumu. Warto tez podkresli¢, ze autorzy Ksiag Machabejskich w niektórych przypadkach gniew rozu- miany jako zhymds opisuja, przywolujac rowniez symbolike ognia. Chodzi wówezas o spontaniczna, trudna do opano- wania, niekontrolowana rozumowo i niszczaca site gniewu.
Wiele 0 gniewie czlowicka mówi r6wniez medrzec Syrach iinne ksiegi sapiencjalne. Zgodnie z metodologia stosowa- na w analizie tej liceratury ks. Andrzej Piwowar przedsta- wil najpierw pole semantyczne gniewu w Ksiedze Syracha (stowa pochodzace od rdzeni ópy, 9vy i py), koncentrujac sie na etymologii poszczególnych slow wyrazajacych gniew (rzeczownikoów, czasowników oraz przymiotników). Nade wszystko jednak wskazal, jakie zachowania czlowieka - wedlug medrca — budza gniew innych osób. Sa to prze- de wszystkim pijanistwo (naduzywanie alkoholu), rozpu- sta i egoistyczne bogacenie sie. Przyezyna gniewu moga byó takze zazdros¢ i dzialanie przeciwko komus, knowania oraz podstepy. Autor ksiggi przestrzega przed popadaniem w gniew, poniewaz prowadzi on do upadku i skraca dni zycia czlowieka, powodujac nadmierny stres. On równiez moze sprowadzi¢ó przeklenstwo od Boga. Aby nie popada¢ w gniew, nalezy zyó w bojazni Bozej - ona chroni czlowieka przed rozpalaniem swego gniewu i strzeze go przed gniewem innych. Co wiecej, ona nie dopuszcza, aby ich wzburzenie wyrzadzilo bojacemu sie Pana jakas szkode. Waznq puente artykulu stanowia rady, aby nie pobudza¢ do gniewu ludzi biednych i skrzywdzonych, a takze nie wchodzi¢ w konflikt z osobami porywezymi.
Wiele aspektow gniewu Bozego pozwala lepiej zrozu- mieó odniesienie do §wiata religijnych wyobrazen, w których powstawaly ksiegi Pisma Swietego. Jak stwierdza Andrzej
9 Mrozek, idea gniewu bozego, a w ugaryckiej tradycji reli- gijnej gniewu bóstw, jest w miare szeroko poSwiadezona i zobrazowana w mitach. Gniew wystepuje w dwóch od- miennych sferach: w sferze bogów (,,teosfera”) i w Swiecie ludzi (,,antroposfera”). W pierwszej z nich gniew zwiazany jest z kosmogoniczna idea walki bogów, a takze z ich rywa- lizacja o wplywy na Świat natury. W ,,antroposferze” gniew zwiazany jest z roznymi formami manifestacji silty bogow w odniesieniu do ich czcicieli. Generalnie rzecz ujmujac, mozna powiedzieć, ze gniew bóstw w starozytnej religii ka- nanejskiej wyraza jeden z najwazniejszych aspektów relacji pomigdzy nimi. W przypadku wielu z nich jest takze waz- nym narzedziem ich oddzialywania na ludzi.
Idea gniewu obecna jest takze w pismach Nowego Testamentu. W nurt biblijnego myslenia o gniewie Boga wpisuje sie Markowe Swiadectwo 0 gniewie Jezusa (8,13-33). Wzbudzil go Piotr, gdy zaczal odwodzió Mistrza od pdjscia droga krzyza. Wówezas uslyszal pelne gniewu slowa: ,,Zejdz miz oczu szatanie” (w. 33). Autor artykutu, ks. Tomasz Bak, przekonuje, ze Jezus w swojej Naganie nie zamierza odrzucaó Piotra, nawet jesli czasownik ómitindw bywa zazwyczaj uzy- wany w kontekscie wyrzucania zlych duchów. Przeciwnie, tak moena emocjonalnie i teologicznie reakcja Jezusa ma na celu ponowne wezwanie apostola do bezwarunkowego pdjócia za Nim. Jezusowe slowa: days óticw you (w. 33) nawiazuja do pierwszego wezwania do nasladowania Go (1,16-18) i zapowia- daja koicowy apel (16,7). Ta mocna reakcja Jezusa pozwala zrozumicó, jak wielkiej przemiany duchowej i egzystencjalnej potrzebowal Piotr, aby z rybaka bojacego sig smierci sta¢ sie apostotem-swiadkiem ukrzyzowanego i zmartwychwstalego Pana oraz jak wielki impuls by! mu potrzebny, aby ja glebo- ko iskutecznie przezyó.
Z kolei motywy gniewu Boga i gniewu czlowieka wystepuja tacznie w odniesieniu do aktu rozdarcia szat arcykaplana na oczach Sanhedrynu podezas procesu nad Jezusem (Mt 26,65) izastony Światyni zaraz po smierci Jezusa (27,51). Michal
10 Klukowski w swoim artykule wykazuje, ze rozerwanie szat przez arcykaptana bylo wyrazem gniewu ludzkiego w od- powiedzi na (rzekome) bluznierstwo Jezusa przeciw Bogu, a rozdarcie zastony Swiatyni stanowi wyraz Bozego gniewu w odpowiedzi na (faktyczne) bluznierstwo przeciw Bogu, jakim byto zabicie Jego umilowanego Syna (3,17; 12,18). Autor artykulu szuka odpowiedzi na pytanie, czy taka ko- relacja aktów ,,rozdarcia” jako symbolu gniewu byla zamic- rzona przez ewangeliste Mateusza. Dochodzi do waznego wniosku: ,,Bezposrednim skutkiem rozdarcia zastony byt rozdzwiek w dotychczasowej relacji z etnicznym Izraelem, skupionym wokót kultu swiatynnego, pogrednim skutkiem zas bylo zburzenie Światyni w roku 70 przez okupujacych Izrael Rzymian. Z kolei przyezyng rozdarcia zaslony byl gniew Boga, zapowiadany niegdys przez proroków, a teraz w kon- cu rozlany w obliczu najwiekszego bluznierstwa w historii Świata. Na taka korelacje tych dwóch aktów «rozdarcia» wskazuje kontekst pasyjny, eschatologiczny, a takze arcyka- planiski. [...] Mateuszowi prawdopodobnie zalezato bardziej na podkresleniu skutku rozdarcia zastony, tj. rozdzwieku w relacji Boga z etnicznym Izraelem w oparciu o kult swia- tynny [...]. Jednak za sprawa wielu innych szczegdtów [...], nie zapomnial on o celu drugorzednym, czyli wskazaniu przyezyny rozdarcia, tj. gniewu Bozego”. Mateusz, bazujac na fakcie, ze hebrajski czasownik gr‘moze by¢ oddawany przez greckie czasowniki oxilw i diappyyvupt, o czym swiadezy LXX, mógl pozwoli¢ sobie na takie rozróznienie, nie czynigc tego calkowicie kosztem celu drugorzednego. W ten sposdb poprzez odniesienie do aktu rozdarcia (szat przez arcyka- plana i zaslony w swiatyni — obydwa tak samo: ,z gory na dót”) mógt wskaza¢ zarówno na przyezyne gniewu Bozego (odrzucenie Jezusa jako Mesjasza i Syna Bozego), jak i na jego skutek (zburzenie Swigtyni Jerozolimskiej) jako miejsca kultu opartego na calej Torze kultowej podanej przez Mojzesza na Synaju podczas zawierania przymierza (zwlaszcza w Ksiedze
Kaptaniskiej).
11 Jeszeze inaczej funkcje gniewu Bozego ukazuje sw. Pawel w Rz 1,18-32. Jak przekonuje ks. Marcin Kowalski, apostot Pawel w przywolanym fragmencie Listu do Rzymian, czesto i stusznie okreslanym jako tekst o charakterze apokaliptycz- nym, gniew Boga objawiajacy sie w kontekscie wladzy Boga nad Światem ma sens zbawezy. Na tle analizy idei gniewu Bozego w Starym Testamencie, w literaturze zydowskiej i grecko-rzymskiej wydobywa nowe, Pawlowe rozumienie tej jakze trudnej z psychologicznego punktu widzenia posta- wy Boga. Nade wszystko jednak zauwaza, ze apostot Pawel podkresla absolutna wtadze Stwórcy, który wydaje swoje stworzenie w moc grzechu, oraz Jego inicjatywe¢ zbawcza, która, objawiajac sie w gniewie, kreuje histori¢ zbawienia. Ato tylko dlatego, ze gniew Boga wpisuje sie w ,objawienie usprawiedliwienia w Chrystusie, do którego zmierza argu- mentacja Pawla w Rz 1-4. Z podobienistwa semantycznego miedzy Rz 1,17, mówiacym o objawieniu sprawiedliwosci Bozej, i Rz 1,18, mowiacym o objawieniu gniewu, mozna wywnioskowaó, ze chodzi 0 to samo objawienie. Gniew Bozy jest funkcja Bozej sprawiedliwosci, która nie tylko karze ludzki grzech, ale takze aktywnie prowadzi czlowieka do jego uSwiadomienia i odrzucenia. Zagniewany Bog, który w Rz 1,18-32 wydaje ludzkogó na pastwe grzechów, czyni to po to, aby, doswiadezywszy ich goryczy, zwrócila sie ona ku Jego Synowi. Kryteria sadu i niemoznos¢ sprostania im po- pycha wszystkich bez wyjatku do szukania sprawiedliwosci przez wiare w Chrystusa. Centralna posta¢ Chrystusa, która ostatecznie kontroluje dyskurs o gniewie Bozym, decyduje takze o jego oryginalnosci u Pawla. Gniew Bozy z Rz 1,18 razem z obrazem grzechu ludzkosci zostaja zradykalizowane w swoim uniwersalizmie i nieodwolalnosci, poniewaz pro- wadza do radykalnie nowego objawienia sprawiedliwosci Bozej w Chrystusie”. Tak ujety temat gniewu Bozego po- zwala rzeczywiscie odkryó to, co jest w nim najwazniejsze — jego zbaweza role wewnatrz toczacej sig od Adama az po paruzj¢ historii zbawienia.
12 Z kolei w Ksiedze Apokalipsy motyw gniewu Bozego jest ukazany przy pomocy metafor: kielicha z winem, tloczni winogron i czar z plagami. Dzieki temu gniew Bozy jawi si¢ jako dynamizm wlaczony w dzieje zbawienia. Czasze gnie- wu symbolizuja katastrofy dziejace sie w historii i dajace jeszcze szanse nawrócenia. A koniezacy dzieje Świata i ludzi sad, wyrazony w przenosniach kielicha i tloczni wina, to definitywne zniszczenie nieprawosci, usuni¢cie jej ze §wiata ludzi. Przywotujac motyw gniewu w polaczeniu z tymi me- taforami, autor Apokalipsy — jak wykazuje Beata Urbanek - ukazuje z jednej strony odpowiedzialnosó czlowieka za swoje decyzje, az drugiej mówi o Bogu jako Panu dziejow zbawienia. Rózne ekspresje gniewu Bozego nalezy rozumie¢ jako odpowiednio dostosowanga kare za grzech. Ale r6wnie mocno jak 0 przejawach gniewu Bozego autor Apokalipsy pisze o róznorodnych dobrodziejstwach plynacych z blogo- slawieristwa, którym Bog darzy ,zwyciezcow” i ,Świadków” wiary w Jezusa zyjacego i zasiadajacego na tronic Baranka. I to ostatecznie ono decyduje o zbawieniu.
Trzecia czesó numeru otwiera artykul 0. Damiana Mrugalskiego OP, który stawia bardzo trudne pytanie: jak aleksandryjscy, zydowscy i chrzeScijanscy mySliciele trzech pierwszych wieków naszej ery wyjasniali fakt pojawienia sie w Biblii antropomorficznych przedstawien Boga oraz ja- kie funkeje im przypisywali. Tak Filon, jak i Klemens oraz Orygenes z Aleksandrii — jako spadkobiercy filozofii mó- wiacej o Bogu jako o kim§, kto nie podlega ani cierpieniom, ani róznego rodzaju uczuciom — jednogtosnie postulowali interpretacj¢ alegoryezna wszystkich tekst6w wspominajacych o gniewie Boga. Rozciagali ja na teksty biblijne, w których Bogu przypisywany jest wyglad zewhetrzny czy uczucia, i to zarówno te negatywne (gniew), jak i pozytywne (rados¢). Kazdy z nich, pomimo wielu podobienstw interpretacyjnych, jakie znajdujemy w ich dzielach, proponowal nieco rózne wyjasnienie dotyezace pojawiajacych sie antropomorfizmów. Na uwage zastuguje przywolane przez autora artykutu
13 rozróznienie dokonane przez Adamancjusza miedzy istota Boga i Jego moca (lub miedzy wola Boga a opatrznoócia). »Pierwsza — jak konkluduje o. Mrugalski - jest domena teologii, druga — ckonomii. Pierwsza jest transcendentna, niezmienna i ahistoryczna, druga jest immanentna §wiatu, dziala w historii i wszystkim kieruje. Jesli wige Biblia mówi ° Bogu gniewajacym si¢, zmicniajacym decyzje i wspdlczu- jacym, to jest tak dlatego, ze w ckonomii zbawienia nie ma innego sposobu komunikacji, który nie gwalcilby wolnej woli czlowieka, jak tylko ten, który odwoluje sig do zro- zumiatych dla niego kategorii. Te bowiem oddzialuja na wyobraznie, a przez nia na wole czlowieka, która poruszo- na, czy to gniewem, czy dobrocig Boga, sama zwraca si¢ ku Niemu. W ekonomii wigc, za sprawa swej mocy i dla dobra czlowieka, niezmienny Bóg objawia sig nie takim, jaki jest w swej istocie, lecz takim, jaki nie jest”.
Rownie interesujace sq badania motywu gniewu Bozego w komentarzu do Psalmów ów. Augustyna przeprowadzone przez ks. Bogdana Czyzewskiego. W swoim artykule pisze naj- pierw, ze gniew Bozy — motyw tak gleboko obecny w Ksigdze Psalmów — biskup Hippony laczy przede wszystkim z grze- chem czlowieka jako jego glowna przyczyna. Nastepnie autor Objasnien Psalmów zwraca uwage na róznice migdzy gniewem Boga a gniewem czlowieka. W przypadku Boga Jego gniew nigdy nie niszczy, przeciwnie, jest wezwaniem do nawrócenia i posiada role wychowaweza. Inaczej ma sie rzecz z gniewem cziowieka. Gdy nie podlega kontroli, moze prowadzi¢ do zatracenia siebie i niszczenia innych, a nawet przeradza sie w dewastujacy wszystko wokdl grzech nienawisci. A stawiajac pytanie o relacje miedzy gniewem Boga a Jego milosierdziem i sprawiedliwoócia, Św. Augustyn w oparciu o liczne teksty psalmów i innych ksiag biblijnych dochodzi do wniosku, ze dopoki czlowiek zyje na ziemi, dopóty milosierdzie Boga zawsze bierze góre nad Bozym gniewem i sprawiedliwoscia, a to dlatego, ze ezlowiek, doswiadezajac gniewu, odwraca sie od grzechu i staje sie nowym czlowiekiem calkowicie
14 skierowanym na Boga. Mozna zatem wyciagnaó wniosck, Ze, ostatecznie rzecz biorac, ghiew Bozy jest snarzedziem” w sluzbie Jego zbawiajacej sprawiedliwosci i milosierdzia.
W artykule poswieconym tematowi gniewu czlowieka w kontekscie dwóch form zycia monastyeznego: wspdlno- towego i hezychastyeznego — w Świetle dzicla Jana Klimaka Dyrabina raju - ks. Leon Niescior przybliza skutki duchowe imoralne tej wady: wzburzenie i gorycz ducha, trudnosci w modlitwie, stan grzechu, ciemnos¢ umystu. A jako meto- de walkiz gniewem wskazuje wole wyrzeczenia sie siebie, to jest milosci wlasnej. A duza pomoca w tej walce jest skrucha, która polega na przyjmowaniu w pokorze oskarzen i roznych przykrosci, odmawianie psalmów, rozwazanie Meki Pariskiej, pamie¢ o smierci.
Z kolei ks. Jan W. Zelazny przybliza w swoim opracowaniu tekst Sergiusza Stylity, Dialog przeciwko Zydowi, pochodza- cy prawdopodobnie z VI wieku. Artykut ten pokazuje, jak dramatyczne dzieje Izraela w pierwszym wieku po Chrystusie byly interpretowane przez mySlicieli tamtego czasu. Upadek Jerozolimy i zniszczenie swiatyni postrzegano jako kare, która wymierzy! Bóg Izraclitom za ich brak wiary i odrzu- cenie Jezusa. Sergiusz Stylita przytacza fragmenty z Wojny Zydowskiej Jozefa Flawiusza, keóry traktuje jako historyczne potwierdzenie boskiego wyroku. A mocno zarysowana w tym dziele argumentacja ukazujaca brak mozliwosci sprawowania kultu i kleski, które dotknely naród jako dowód na przemi- ni¢cie starego przymierza i jego przeniesienie na chrzescijan, wpisuje sie w polemike z judaizmem prowadzona w okresie poznego antyku.
»A czy w ogdle Bóg moze sie gniewaó na czlowieka?” pytal Św. Tomasz z Akwinu. Jak pokazuje ks. Stanistaw T. Zarzycki, Świety filozofi teolog mocno zwraca uwage na bytowg (on- tologiczna) odmiennosó Boga od cztowieka, z czego wyni- ka wazny wniosek: 0 uczuciowosci Boga, w tym 0 ghiewie, nie mozna mówi¢ w sensie wlasciwym, ale jedynie w sensic analogicznym do gniewu czlowieka. Znamienne jest jednak
1S ito, ze Św. Tomasz — obok wielkiej metafizyki - na serio traktowat dane Pisma Swietego. Dlatego starannie objasnia, naczym polegat ,,gniew” Boga wobec pogan opierajacych sig na madrosci ludzkiej, a nastepnie wobec Zydów poktadaja- cych ufnosó w wartosci uczynków Prawa Mojzeszowego. A gniew Chrystusa laczy bardzo trafnie z tajemnica weielenia i realnosciq czlowieczenstwa Jezusa jako wazny jego przejaw i dowód. Wreszcie, Tomasz z Akwinu genialnie dostrzegl, na czym polega zasadnicza róznica miedzy religiami pogan- skimi a chrzescijanstwem w kwestii jakze waznej, jaka przez cale wicki byto ,,usmierzenie” gniewu Boga. To nie rytualy ofiarnicze i daniny, ale Jezusowe posluszeristwo woli Boga Ojea jest doskonatym aktem ekspiacji i zados¢uczynienia za grzechy ludzkosci dokonanym w Jego me¢ce i ofiarnej smierci, z której wyrasta zmartwychwstanie.
Z perspektywy wspolezesnosci temat gniewu analizuje w swoim artykule ks. Jan Frackowiak. Zauwaza, ze w dzi- siejszych czasach biblijne oredzie o gniewie Bozym napo- tyka trudnoógci we wlasciwym zrozumieniu. Jedni bowiem ida w kierunku niezdrowej duchowoóci opartej na nad- miernym leku przed Bogiem (zamiast na petnej milosci bo- jazni Bozej), a dla innych gniew Boga zdaje sie byó nie do pogodzenia z Jego milosierna miloscia. Aby unikna¢ oby- dwu tych skrajnosci, warto odkrywa¢ autentyezna role, jaka w Świetle Starego i Nowego Testamentu gniew Boga pelni w historii zbawienia - narzedzia zbawczej sprawiedliwosci. Pozwala on bowiem tatwiej rozpozna¢ niszezycielska sile grzechu, a zarazem sktania do prawdziwej oceny wlasnych zachowan, do pokory i skruchy otwierajacej na mifosierna milosó Boga. Autor zestawia dwie perspektywy i modele myslenia: sredniowieczny system scholastyezny Św. Tomasza z Akwinu oraz dwudziestowieczna teologig Hansa Ursa von Balthasara. An
Źródło: czasopisma.kul.pl1867-Tekst artykułu-7113-1-10-20181213.pdf
Konwertowane przez https://www.pdf2go.com/ z moimi poprawkami (drobnymi).
Od Redakcji
GNIEW BOGA JAK GNIEW CZLOWIEKA?_
Wicle reakcjii postaw Boga wzgledem ludzi jest opisywanych
przy pomocy pojęć zaczerpniętych z psychologii człowicka.
Jednym z częściej przywolywanych, zwlaszcza w ksiegach
Starego Testamentu, jest gniew. Generalnie rzecz ujymuyjac,
jest to postawa wywolana odrzuceniem przez lud przymie-
za Bozej mifosci (por. Oz 11,9; Iz 54,7-8). W niniejszym
numerze ,,Verbum Vitae” analizie egzegetyczno-teologicz-
nej poddane zostanq te perykopy, które pozwalaja znacznie
precyzyjniej zobaczyó zarówno cechy charakterystyczne tej
postawy, jak ijej przyczyny oraz osoby, ktdre ja wywolaly.
Ale ro6wnoczesnie kilka artykulów podejmuje temat gniewu
czlowieka, który postuzyt autorom biblijnym jako metafora
gniewu Bozego. Zachodzi jednak wazne pytanie: jaki jest
gniew czlowieka, a czym jest de facto gniew Boga?
Juz w pierwszym artykule Dawid Mielnik szuka odpowie-
dzi na pytanie, czym Mojzesz rozgniewal Boga. Cudownie
ocalony za sprawa Boga i powolany do wyzwolenia synow
Izraela z Egiptu stat sie nieoczekiwanie adresatem gniewu
Boga, ktdry ,,chcial go zabi”, jak o tym czytamy w Wj 4,24-
26. Ta wielorako wyjasniana perykopa zdaje sig - zdaniem
autora artykulu - wskazywaó na fakt, ze któryŚz bohaterów
tej narracji nie byt obrzezany. Wprawdzie interpretacja ta
slabo wpisuje sie w kontekst perykopy, to jednak najlepiej
7
radzi sobie z wewnetrznymi napieciami obecnymi w samym
opowiadaniu. Równoczesnie uzmystawia czytelnikom do-
niostosó aktu obrzezania jako konstytutywnego dla ludu
przymierza. Opisany mocnymi slowami gniew Boga to dra-
matyezny wyraz Jego postawy wzgledem tych, keórzy tamia
najbardziej fundamentalne reguly przymierza.
Podobna prawde o Bogu wyraza czesto przywolywany
motyw gniewu Boga w tzw. dziele kronikarskim. Jak pisze
ks. Antoni Tronina, cata seria zachowan Izraela, które byly
famaniem najwazniejszego przykazania przymierza, czyli
nakazu czci jedynego Boga, doprowadzila do wybuchu Jego
gniewu. Reakcja Boga na idolatrie doprowadzila do upad-
ku dynastii Dawida. Jednak ostatnie zdanie Drugiej Ksiegi
Kronik, w którym przytacza sie fragment dekretu Cyrusa,
zapowiada Boze zmilowanie nad Izraclem jako ludem przy-
mierza. Milosierdzie Boga stopniowo pokona Jego gniew. Lud
odrzucony przez Boga wskutek nagminnie praktykowane-
go batwochwalstwa zostanie na nowo przyprowadzony do
Jerozolimy, aby po dokonaniu odkrycia, ze bogowie Babilonii
sq nicoscia, stawaó sie nieugietym wyznawca jedynego Boga
YHWH, Boga nieba i ziemi.
Na uwage zasluguje fakt, ze do idei gniewu Boga i gniewu
ludzi bardzo czesto odwoluja sie Ksiegi Machabejskic. Jak
wynika z analiz ks. Grzegorza Barana, grecki rzeczownik
thymós odnosi si¢ do gniewu, który rodzi sie i wrze ,,we wne-
trzu” Boga, orge natomiast oznacza jego zewne¢trzny przcjaw.
Niezwykle wazna jest konkluzja tych analiz: ,gniew Boga
w Świetle obu Ksiag Machabejskich posiada Scisty zwiazek
z karaniem narodu zydowskiego za jego niewiernos¢ wobec
Prawa. Podstawowg cecha gniewu Bozego jest jego pedagogicz-
ny charakter”. Jesli natomiast chodzi o gniew ludzi, opisywany
najezesciej jako orge, to przcjawia si¢ on W Wymierzeniu kary
lub wrecz dokonaniu zemsty. Moze on mie¢ wielkie natezenie.
Stad uzywany kilka razy w liczbie mnogiej rzeczownik orgó
okresla wsciektos¢ cztowieka (ludzi) podobna w przejawach
do reakeji rozdraznionych, rozjuszonych zwierzat. Dlatego,
8
jak wynika z badan nad tekstami Ksiag Machabejskich,
istota tego rodzaju gniewnych reakeji jest przede wszystkim
brak - na podobieristwo nierozumnych zwierzat — rozumo-
wej kontroli nad nimi. Nickontrolowane napady gniewnej
wóscieklosci uwidaczniajq sig niewatpliwie w nickontrolo-
wanych reakejach tlumu. Warto tez podkresli¢, ze autorzy
Ksiag Machabejskich w niektórych przypadkach gniew rozu-
miany jako zhymds opisuja, przywolujac rowniez symbolike
ognia. Chodzi wówezas o spontaniczna, trudna do opano-
wania, niekontrolowana rozumowo i niszczaca site gniewu.
Wiele 0 gniewie czlowicka mówi r6wniez medrzec Syrach
iinne ksiegi sapiencjalne. Zgodnie z metodologia stosowa-
na w analizie tej liceratury ks. Andrzej Piwowar przedsta-
wil najpierw pole semantyczne gniewu w Ksiedze Syracha
(stowa pochodzace od rdzeni ópy, 9vy i py), koncentrujac
sie na etymologii poszczególnych slow wyrazajacych gniew
(rzeczownikoów, czasowników oraz przymiotników). Nade
wszystko jednak wskazal, jakie zachowania czlowieka -
wedlug medrca — budza gniew innych osób. Sa to prze-
de wszystkim pijanistwo (naduzywanie alkoholu), rozpu-
sta i egoistyczne bogacenie sie. Przyezyna gniewu moga
byó takze zazdros¢ i dzialanie przeciwko komus, knowania
oraz podstepy. Autor ksiggi przestrzega przed popadaniem
w gniew, poniewaz prowadzi on do upadku i skraca dni
zycia czlowieka, powodujac nadmierny stres. On równiez
moze sprowadzi¢ó przeklenstwo od Boga. Aby nie popada¢
w gniew, nalezy zyó w bojazni Bozej - ona chroni czlowieka
przed rozpalaniem swego gniewu i strzeze go przed gniewem
innych. Co wiecej, ona nie dopuszcza, aby ich wzburzenie
wyrzadzilo bojacemu sie Pana jakas szkode. Waznq puente
artykulu stanowia rady, aby nie pobudza¢ do gniewu ludzi
biednych i skrzywdzonych, a takze nie wchodzi¢ w konflikt
z osobami porywezymi.
Wiele aspektow gniewu Bozego pozwala lepiej zrozu-
mieó odniesienie do §wiata religijnych wyobrazen, w których
powstawaly ksiegi Pisma Swietego. Jak stwierdza Andrzej
9
Mrozek, idea gniewu bozego, a w ugaryckiej tradycji reli-
gijnej gniewu bóstw, jest w miare szeroko poSwiadezona
i zobrazowana w mitach. Gniew wystepuje w dwóch od-
miennych sferach: w sferze bogów (,,teosfera”) i w Swiecie
ludzi (,,antroposfera”). W pierwszej z nich gniew zwiazany
jest z kosmogoniczna idea walki bogów, a takze z ich rywa-
lizacja o wplywy na Świat natury. W ,,antroposferze” gniew
zwiazany jest z roznymi formami manifestacji silty bogow
w odniesieniu do ich czcicieli. Generalnie rzecz ujmujac,
mozna powiedzieć, ze gniew bóstw w starozytnej religii ka-
nanejskiej wyraza jeden z najwazniejszych aspektów relacji
pomigdzy nimi. W przypadku wielu z nich jest takze waz-
nym narzedziem ich oddzialywania na ludzi.
Idea gniewu obecna jest takze w pismach Nowego
Testamentu. W nurt biblijnego myslenia o gniewie Boga
wpisuje sie Markowe Swiadectwo 0 gniewie Jezusa (8,13-33).
Wzbudzil go Piotr, gdy zaczal odwodzió Mistrza od pdjscia
droga krzyza. Wówezas uslyszal pelne gniewu slowa: ,,Zejdz
miz oczu szatanie” (w. 33). Autor artykutu, ks. Tomasz Bak,
przekonuje, ze Jezus w swojej Naganie nie zamierza odrzucaó
Piotra, nawet jesli czasownik ómitindw bywa zazwyczaj uzy-
wany w kontekscie wyrzucania zlych duchów. Przeciwnie, tak
moena emocjonalnie i teologicznie reakcja Jezusa ma na celu
ponowne wezwanie apostola do bezwarunkowego pdjócia za
Nim. Jezusowe slowa: days óticw you (w. 33) nawiazuja do
pierwszego wezwania do nasladowania Go (1,16-18) i zapowia-
daja koicowy apel (16,7). Ta mocna reakcja Jezusa pozwala
zrozumicó, jak wielkiej przemiany duchowej i egzystencjalnej
potrzebowal Piotr, aby z rybaka bojacego sig smierci sta¢ sie
apostotem-swiadkiem ukrzyzowanego i zmartwychwstalego
Pana oraz jak wielki impuls by! mu potrzebny, aby ja glebo-
ko iskutecznie przezyó.
Z kolei motywy gniewu Boga i gniewu czlowieka wystepuja
tacznie w odniesieniu do aktu rozdarcia szat arcykaplana na
oczach Sanhedrynu podezas procesu nad Jezusem (Mt 26,65)
izastony Światyni zaraz po smierci Jezusa (27,51). Michal
10
Klukowski w swoim artykule wykazuje, ze rozerwanie szat
przez arcykaptana bylo wyrazem gniewu ludzkiego w od-
powiedzi na (rzekome) bluznierstwo Jezusa przeciw Bogu,
a rozdarcie zastony Swiatyni stanowi wyraz Bozego gniewu
w odpowiedzi na (faktyczne) bluznierstwo przeciw Bogu,
jakim byto zabicie Jego umilowanego Syna (3,17; 12,18).
Autor artykulu szuka odpowiedzi na pytanie, czy taka ko-
relacja aktów ,,rozdarcia” jako symbolu gniewu byla zamic-
rzona przez ewangeliste Mateusza. Dochodzi do waznego
wniosku: ,,Bezposrednim skutkiem rozdarcia zastony byt
rozdzwiek w dotychczasowej relacji z etnicznym Izraelem,
skupionym wokót kultu swiatynnego, pogrednim skutkiem
zas bylo zburzenie Światyni w roku 70 przez okupujacych
Izrael Rzymian. Z kolei przyezyng rozdarcia zaslony byl gniew
Boga, zapowiadany niegdys przez proroków, a teraz w kon-
cu rozlany w obliczu najwiekszego bluznierstwa w historii
Świata. Na taka korelacje tych dwóch aktów «rozdarcia»
wskazuje kontekst pasyjny, eschatologiczny, a takze arcyka-
planiski. [...] Mateuszowi prawdopodobnie zalezato bardziej
na podkresleniu skutku rozdarcia zastony, tj. rozdzwieku
w relacji Boga z etnicznym Izraelem w oparciu o kult swia-
tynny [...]. Jednak za sprawa wielu innych szczegdtów [...],
nie zapomnial on o celu drugorzednym, czyli wskazaniu
przyezyny rozdarcia, tj. gniewu Bozego”. Mateusz, bazujac na
fakcie, ze hebrajski czasownik gr‘moze by¢ oddawany przez
greckie czasowniki oxilw i diappyyvupt, o czym swiadezy
LXX, mógl pozwoli¢ sobie na takie rozróznienie, nie czynigc
tego calkowicie kosztem celu drugorzednego. W ten sposdb
poprzez odniesienie do aktu rozdarcia (szat przez arcyka-
plana i zaslony w swiatyni — obydwa tak samo: ,z gory na
dót”) mógt wskaza¢ zarówno na przyezyne gniewu Bozego
(odrzucenie Jezusa jako Mesjasza i Syna Bozego), jak i na jego
skutek (zburzenie Swigtyni Jerozolimskiej) jako miejsca kultu
opartego na calej Torze kultowej podanej przez Mojzesza na
Synaju podczas zawierania przymierza (zwlaszcza w Ksiedze
Kaptaniskiej).
11
Jeszeze inaczej funkcje gniewu Bozego ukazuje sw. Pawel
w Rz 1,18-32. Jak przekonuje ks. Marcin Kowalski, apostot
Pawel w przywolanym fragmencie Listu do Rzymian, czesto
i stusznie okreslanym jako tekst o charakterze apokaliptycz-
nym, gniew Boga objawiajacy sie w kontekscie wladzy Boga
nad Światem ma sens zbawezy. Na tle analizy idei gniewu
Bozego w Starym Testamencie, w literaturze zydowskiej
i grecko-rzymskiej wydobywa nowe, Pawlowe rozumienie
tej jakze trudnej z psychologicznego punktu widzenia posta-
wy Boga. Nade wszystko jednak zauwaza, ze apostot Pawel
podkresla absolutna wtadze Stwórcy, który wydaje swoje
stworzenie w moc grzechu, oraz Jego inicjatywe¢ zbawcza,
która, objawiajac sie w gniewie, kreuje histori¢ zbawienia.
Ato tylko dlatego, ze gniew Boga wpisuje sie w ,objawienie
usprawiedliwienia w Chrystusie, do którego zmierza argu-
mentacja Pawla w Rz 1-4. Z podobienistwa semantycznego
miedzy Rz 1,17, mówiacym o objawieniu sprawiedliwosci
Bozej, i Rz 1,18, mowiacym o objawieniu gniewu, mozna
wywnioskowaó, ze chodzi 0 to samo objawienie. Gniew Bozy
jest funkcja Bozej sprawiedliwosci, która nie tylko karze
ludzki grzech, ale takze aktywnie prowadzi czlowieka do
jego uSwiadomienia i odrzucenia. Zagniewany Bog, który
w Rz 1,18-32 wydaje ludzkogó na pastwe grzechów, czyni to
po to, aby, doswiadezywszy ich goryczy, zwrócila sie ona ku
Jego Synowi. Kryteria sadu i niemoznos¢ sprostania im po-
pycha wszystkich bez wyjatku do szukania sprawiedliwosci
przez wiare w Chrystusa. Centralna posta¢ Chrystusa, która
ostatecznie kontroluje dyskurs o gniewie Bozym, decyduje
takze o jego oryginalnosci u Pawla. Gniew Bozy z Rz 1,18
razem z obrazem grzechu ludzkosci zostaja zradykalizowane
w swoim uniwersalizmie i nieodwolalnosci, poniewaz pro-
wadza do radykalnie nowego objawienia sprawiedliwosci
Bozej w Chrystusie”. Tak ujety temat gniewu Bozego po-
zwala rzeczywiscie odkryó to, co jest w nim najwazniejsze
— jego zbaweza role wewnatrz toczacej sig od Adama az po
paruzj¢ historii zbawienia.
12
Z kolei w Ksiedze Apokalipsy motyw gniewu Bozego jest
ukazany przy pomocy metafor: kielicha z winem, tloczni
winogron i czar z plagami. Dzieki temu gniew Bozy jawi si¢
jako dynamizm wlaczony w dzieje zbawienia. Czasze gnie-
wu symbolizuja katastrofy dziejace sie w historii i dajace
jeszcze szanse nawrócenia. A koniezacy dzieje Świata i ludzi
sad, wyrazony w przenosniach kielicha i tloczni wina, to
definitywne zniszczenie nieprawosci, usuni¢cie jej ze §wiata
ludzi. Przywotujac motyw gniewu w polaczeniu z tymi me-
taforami, autor Apokalipsy — jak wykazuje Beata Urbanek
- ukazuje z jednej strony odpowiedzialnosó czlowieka za
swoje decyzje, az drugiej mówi o Bogu jako Panu dziejow
zbawienia. Rózne ekspresje gniewu Bozego nalezy rozumie¢
jako odpowiednio dostosowanga kare za grzech. Ale r6wnie
mocno jak 0 przejawach gniewu Bozego autor Apokalipsy
pisze o róznorodnych dobrodziejstwach plynacych z blogo-
slawieristwa, którym Bog darzy ,zwyciezcow” i ,Świadków”
wiary w Jezusa zyjacego i zasiadajacego na tronic Baranka.
I to ostatecznie ono decyduje o zbawieniu.
Trzecia czesó numeru otwiera artykul 0. Damiana
Mrugalskiego OP, który stawia bardzo trudne pytanie: jak
aleksandryjscy, zydowscy i chrzeScijanscy mySliciele trzech
pierwszych wieków naszej ery wyjasniali fakt pojawienia
sie w Biblii antropomorficznych przedstawien Boga oraz ja-
kie funkeje im przypisywali. Tak Filon, jak i Klemens oraz
Orygenes z Aleksandrii — jako spadkobiercy filozofii mó-
wiacej o Bogu jako o kim§, kto nie podlega ani cierpieniom,
ani róznego rodzaju uczuciom — jednogtosnie postulowali
interpretacj¢ alegoryezna wszystkich tekst6w wspominajacych
o gniewie Boga. Rozciagali ja na teksty biblijne, w których
Bogu przypisywany jest wyglad zewhetrzny czy uczucia, i to
zarówno te negatywne (gniew), jak i pozytywne (rados¢).
Kazdy z nich, pomimo wielu podobienstw interpretacyjnych,
jakie znajdujemy w ich dzielach, proponowal nieco rózne
wyjasnienie dotyezace pojawiajacych sie antropomorfizmów.
Na uwage zastuguje przywolane przez autora artykutu
13
rozróznienie dokonane przez Adamancjusza miedzy istota
Boga i Jego moca (lub miedzy wola Boga a opatrznoócia).
»Pierwsza — jak konkluduje o. Mrugalski - jest domena
teologii, druga — ckonomii. Pierwsza jest transcendentna,
niezmienna i ahistoryczna, druga jest immanentna §wiatu,
dziala w historii i wszystkim kieruje. Jesli wige Biblia mówi
° Bogu gniewajacym si¢, zmicniajacym decyzje i wspdlczu-
jacym, to jest tak dlatego, ze w ckonomii zbawienia nie ma
innego sposobu komunikacji, który nie gwalcilby wolnej
woli czlowieka, jak tylko ten, który odwoluje sig do zro-
zumiatych dla niego kategorii. Te bowiem oddzialuja na
wyobraznie, a przez nia na wole czlowieka, która poruszo-
na, czy to gniewem, czy dobrocig Boga, sama zwraca si¢ ku
Niemu. W ekonomii wigc, za sprawa swej mocy i dla dobra
czlowieka, niezmienny Bóg objawia sig nie takim, jaki jest
w swej istocie, lecz takim, jaki nie jest”.
Rownie interesujace sq badania motywu gniewu Bozego
w komentarzu do Psalmów ów. Augustyna przeprowadzone
przez ks. Bogdana Czyzewskiego. W swoim artykule pisze naj-
pierw, ze gniew Bozy — motyw tak gleboko obecny w Ksigdze
Psalmów — biskup Hippony laczy przede wszystkim z grze-
chem czlowieka jako jego glowna przyczyna. Nastepnie autor
Objasnien Psalmów zwraca uwage na róznice migdzy gniewem
Boga a gniewem czlowieka. W przypadku Boga Jego gniew
nigdy nie niszczy, przeciwnie, jest wezwaniem do nawrócenia
i posiada role wychowaweza. Inaczej ma sie rzecz z gniewem
cziowieka. Gdy nie podlega kontroli, moze prowadzi¢ do
zatracenia siebie i niszczenia innych, a nawet przeradza sie
w dewastujacy wszystko wokdl grzech nienawisci. A stawiajac
pytanie o relacje miedzy gniewem Boga a Jego milosierdziem
i sprawiedliwoócia, Św. Augustyn w oparciu o liczne teksty
psalmów i innych ksiag biblijnych dochodzi do wniosku, ze
dopoki czlowiek zyje na ziemi, dopóty milosierdzie Boga
zawsze bierze góre nad Bozym gniewem i sprawiedliwoscia,
a to dlatego, ze ezlowiek, doswiadezajac gniewu, odwraca
sie od grzechu i staje sie nowym czlowiekiem calkowicie
14
skierowanym na Boga. Mozna zatem wyciagnaó wniosck,
Ze, ostatecznie rzecz biorac, ghiew Bozy jest snarzedziem”
w sluzbie Jego zbawiajacej sprawiedliwosci i milosierdzia.
W artykule poswieconym tematowi gniewu czlowieka
w kontekscie dwóch form zycia monastyeznego: wspdlno-
towego i hezychastyeznego — w Świetle dzicla Jana Klimaka
Dyrabina raju - ks. Leon Niescior przybliza skutki duchowe
imoralne tej wady: wzburzenie i gorycz ducha, trudnosci
w modlitwie, stan grzechu, ciemnos¢ umystu. A jako meto-
de walkiz gniewem wskazuje wole wyrzeczenia sie siebie, to
jest milosci wlasnej. A duza pomoca w tej walce jest skrucha,
która polega na przyjmowaniu w pokorze oskarzen i roznych
przykrosci, odmawianie psalmów, rozwazanie Meki Pariskiej,
pamie¢ o smierci.
Z kolei ks. Jan W. Zelazny przybliza w swoim opracowaniu
tekst Sergiusza Stylity, Dialog przeciwko Zydowi, pochodza-
cy prawdopodobnie z VI wieku. Artykut ten pokazuje, jak
dramatyczne dzieje Izraela w pierwszym wieku po Chrystusie
byly interpretowane przez mySlicieli tamtego czasu. Upadek
Jerozolimy i zniszczenie swiatyni postrzegano jako kare,
która wymierzy! Bóg Izraclitom za ich brak wiary i odrzu-
cenie Jezusa. Sergiusz Stylita przytacza fragmenty z Wojny
Zydowskiej Jozefa Flawiusza, keóry traktuje jako historyczne
potwierdzenie boskiego wyroku. A mocno zarysowana w tym
dziele argumentacja ukazujaca brak mozliwosci sprawowania
kultu i kleski, które dotknely naród jako dowód na przemi-
ni¢cie starego przymierza i jego przeniesienie na chrzescijan,
wpisuje sie w polemike z judaizmem prowadzona w okresie
poznego antyku.
»A czy w ogdle Bóg moze sie gniewaó na czlowieka?” pytal
Św. Tomasz z Akwinu. Jak pokazuje ks. Stanistaw T. Zarzycki,
Świety filozofi teolog mocno zwraca uwage na bytowg (on-
tologiczna) odmiennosó Boga od cztowieka, z czego wyni-
ka wazny wniosek: 0 uczuciowosci Boga, w tym 0 ghiewie,
nie mozna mówi¢ w sensie wlasciwym, ale jedynie w sensic
analogicznym do gniewu czlowieka. Znamienne jest jednak
1S
ito, ze Św. Tomasz — obok wielkiej metafizyki - na serio
traktowat dane Pisma Swietego. Dlatego starannie objasnia,
naczym polegat ,,gniew” Boga wobec pogan opierajacych sig
na madrosci ludzkiej, a nastepnie wobec Zydów poktadaja-
cych ufnosó w wartosci uczynków Prawa Mojzeszowego.
A gniew Chrystusa laczy bardzo trafnie z tajemnica weielenia
i realnosciq czlowieczenstwa Jezusa jako wazny jego przejaw
i dowód. Wreszcie, Tomasz z Akwinu genialnie dostrzegl,
na czym polega zasadnicza róznica miedzy religiami pogan-
skimi a chrzescijanstwem w kwestii jakze waznej, jaka przez
cale wicki byto ,,usmierzenie” gniewu Boga. To nie rytualy
ofiarnicze i daniny, ale Jezusowe posluszeristwo woli Boga
Ojea jest doskonatym aktem ekspiacji i zados¢uczynienia za
grzechy ludzkosci dokonanym w Jego me¢ce i ofiarnej smierci,
z której wyrasta zmartwychwstanie.
Z perspektywy wspolezesnosci temat gniewu analizuje
w swoim artykule ks. Jan Frackowiak. Zauwaza, ze w dzi-
siejszych czasach biblijne oredzie o gniewie Bozym napo-
tyka trudnoógci we wlasciwym zrozumieniu. Jedni bowiem
ida w kierunku niezdrowej duchowoóci opartej na nad-
miernym leku przed Bogiem (zamiast na petnej milosci bo-
jazni Bozej), a dla innych gniew Boga zdaje sie byó nie do
pogodzenia z Jego milosierna miloscia. Aby unikna¢ oby-
dwu tych skrajnosci, warto odkrywa¢ autentyezna role, jaka
w Świetle Starego i Nowego Testamentu gniew Boga pelni
w historii zbawienia - narzedzia zbawczej sprawiedliwosci.
Pozwala on bowiem tatwiej rozpozna¢ niszezycielska sile
grzechu, a zarazem sktania do prawdziwej oceny wlasnych
zachowan, do pokory i skruchy otwierajacej na mifosierna
milosó Boga. Autor zestawia dwie perspektywy i modele
myslenia: sredniowieczny system scholastyezny Św. Tomasza
z Akwinu oraz dwudziestowieczna teologig Hansa Ursa von
Balthasara. An