[dertom]

Krótki artykuł mojego autorstwa
Polityka narodowościowa bolszewików na Białorusi w latach '20 i '30 XX wieku
Problem polityki narodowościowej w założeniach teoretycznych Lenina

Związek Sowiecki dziedziczył problematykę narodowościową po Imperium Carskim. Szczególny zwrot nastąpił po rewolucji 1905 roku. Stopniowo zarysowywały się tendencje do odchodzenia od modelu elastycznego i przechodzenia do uniformizmu i centralizmu. Już w 1870 pojawiały się opinie, np ministra oświaty publicznej D. A. Tołstoja, według której końcowym celem było kulturowe połączenie narodów imperium z narodem rosyjskim. Polityka rusyfikacyjna poza elitami podbitych ziem pozostała nie efektywna do końca istnienia Imperium Romanowów. W niektórych przypadkach przegrywała ona np. z polską kulturą na terenach obecnej Litwy, Białorusi i częściowo Ukrainy. W ramach całego państwa rozwinięcie projektu rusyfikacji zbiegło się dokładnie ożywieniem ruchów narodowościowych. Jeszcze przed I wojną światową marksiści nie zdołali stworzyć spójnej i powszechnej teorii narodowościowej. Poglądy na tę tematykę były podejmowane przez bolszewików i austro-marksistów. Były to jednak tylko teorie oparte na dopiero tworzonych definicjach i obarczone polityczną rozgrywką Lenina. Wspólnym mianownikiem dla marksistów było sformułowanie koncepcji o samostanowieniu narodów. Przy czym całość była podporządkowana "solidarności międzynarodowego proletariatu" i w tym ujęciu miała łagodzić i ukierunkować problematykę narodową dla celów rewolucyjnych. Elementem wypracowania spójnego podejścia bolszewików do problemu był artykuł Józefa Stalina z 1913 roku pt. " Marksizm a kwestia narodowa". Wystąpił on przeciwko idei federacyjnej austro-marksistów ale także, w przeciwieństwie, do Lenina uważał naród za wspólnotę stałą, a nie przejściową. Także w tym okresie Lenin ostatecznie potwierdza prawo narodów do samostanowienia, chcąc je wprzęgnąć w ruch rewolucyjny. Narody miały mieć prawo do secesji. Było to podejście strategiczne, mające skanalizować rodzące się nacjonalizmy, dla celów internacjonalistycznych. Ostatecznym celem miała być kultura proletariacka, choć specyfika poszczególnych ludów była nie do usunięcia. Lenin odrzucał formy pośrednie jak autonomię czy federalizację; mogło dojść albo do separacji albo uniformizacji. Bolszewicy po udanej rewolucji październikowej weszli w okres brutalnego testu dla swoich koncepcji. Początkowo byli oni ograniczeni do terytoriów etnicznie głównie rosyjskich. Samostanowienie protegowane nie odniosło rezultatu w przypadku krajów bałtyckich, Finlandii, Polski... Miejscowe ruchy komunistyczne były zbyt słabe i zostały pokonane między innymi przez interwencje Niemiec. W listopadzie 1917 roku Lenin ogłosił "Deklarację praw ludów Rosji", głoszącą prawo do samostanowienia i stworzenia niezależnych państw. Nie określano jaka będzie forma państwa rosyjskiego, czy sfederalizowana czy scentralizowana. Jako alternatywę pozostawiono unię z Rosją. Niechęć Lenina do federalizmu stopniowo ustępowała. Także Stalin wyraził opinię o braku obiekcji wobec formuły federacyjnej. Rozwój wojny domowej i nacisk Stalina skłoniły Lenina do wydania 12 stycznia 1918 roku "Deklaracji praw ludu pracującego i wyzyskiwanego", w której stwierdzono, że republika sowiecka Rosji, będzie składać się w oparciu o wolną wolę narodów jako federacja narodowych republik sowieckich. Każda decyzja o przystąpieniu do republiki federacyjnej miała być oparta o działania organizacji sowieckiej każdej grupy etnicznej. Podobnie w gronie tych organizacji miały być określone zasady uczestniczenia w projekcie sowieckim i droga rozwoju narodowego. Lenin precyzował to jako unię klas pracujących, wchodzących w sojusz z federacją na jej obrzeżach lub bezpośrednio uczestniczących w budowaniu państwa federacyjnego. Zasadą stało się równouprawnienie, jako sedno federalizmu, z tym, ze federacja była tylko etapem, a nie celem samym w sobie. Ostatecznie zakładano dobrowolną unifikację i scentralizowanie. Swego rodzaju fikcją była działalność powołanego w październiku 1917 roku Narodowego komisariatu - Narkomnatu - pod przewodnictwem Stalina. W domyśle w jego departamentach miały zasiadać przedstawiciele poszczególnych narodowości. W swej istocie służył on głównie obserwacji ruchów narodowych i koordynacji poszczególnych sekcji bolszewików. Jego charakter i role ewoluowały w czasie - ostatecznie służył on centralizacji, do zakończenia działalności w 1924 roku.
Ziemie białoruskie i sytuacja narodowościowa w latach '20.

W okresie międzywojennym problematyka polityki narodowościowej na Białorusi będzie stale kształtowana przez brak silnego ruchu narodowego Białorusinów. Trudno było określić nawet bazę etnograficzną Białorusinów, ponieważ była ona przemieszana z Polakami, Żydami i innymi ościennymi ludami. Na początku XX wieku ludność ta rozciągała się od białostocczyzny po tereny wiejskie na wschód od Smoleńska, gdzie dominowało chłopstwo białoruskie. Według spisu powszechnego z 1897 roku Rosję zamieszkiwało ponad 126 milionów osób, z czego 57% nie stanowili Rosjanie. Szacuje się, że samych Białorusinów było ponad 5,5 miliona. Szacunki narodowościowe oparto na kryterium językowym, zatem dość płynnym w przypadku traktowania języka ukraińskiego i białoruskiego jako dialektów języka rosyjskiego. Największe miasto ziem białoruskich, Mińsk, liczyło ponad 90 tysięcy mieszkańców.
Szczególne zagadnienie zajmowała ziemia smoleńska. Miejscowe elity uległy w większości rusyfikacji, jednak tereny wiejskie były bardziej jednolite etnicznie od zachodniego obszaru ziem białoruskich. Obszar ten w większości nie został włączony w skład białoruskiej republiki socjalistycznej. Tereny Polesia były prawdopodobnie najmniej wykształcone narodowościowo, na wileńszczyźnie w kierunku północno wschodnim występowały znaczne obszary i grupy polskiej ludności. W mniejszym stopniu występowały one na innych terenach włączonych po traktacie ryskim do Polski, ale także na ziemiach włączonych do Rosji Radzieckiej. Język białoruski dzielił się na wiele dialektów i nie tworzył spójnej grupy z niewielkimi różnicami w stosunku do rosyjskiego czy polskiego. Bardzo wąskie elity intelektualne nie prowadziły poważnej polityki kulturowej i językowej, tkwiąc w rozpamiętywaniu zmitologizowanej historii. Co więcej promowanie kultury białoruskiej w przyszłości oparte zostało w opozycji do języka jidysz i polskiego, a nie rosyjskiego. W połączeniu z rewolucją rosyjską w Mińsku zimą 1918 roku powołano rząd sowiecki, jednak ofensywa niemiecka szybko zakończyła jego istnienie. Nie istniał przez długi okres czasu konsensus co do przynależności ziem guberni smoleńskiej, witebskiej, Mohylewszczyzny i Homelszczyzny, choć te dwie ostatnie zostały włączone na wniosek Stalina do Białorusi Radzieckiej. 30 grudnia 1918 roku w Smoleńsku I Zjazd Komunistycznej Partii ( bolszewików ) Białorusi ogłosił powstanie Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. 1 stycznia 1919 roku powołano Tymczasowy Rewolucyjny Robotniczo-Chłopski Rząd wymierzony politycznie w Radę Białoruskiej Republiki Ludowej. W jego skład wchodziło pod przewodnictwem Żmiciera Żyłunowicza 8 Białorusinów i 11 rosyjskich komunistów. Już w lutym nastąpiła zmiana w polityce bolszewików; 3 lutego Zjazd Rad Białorusi powołał ustanowił federacyjne stosunki z Rosją Radziecką przy odłączeniu guberni Smoleńskiej, Witebskiej i Mohylewskiej, a 16 lutego pomimo protestów białoruskich komunistów z Żyłunowiczem na czele, powołano Socjalistyczną Republikę Litwy i Białorusi. Protestujących aresztowano. Taktyka bolszewików była skierowana w tym okresie głównie przeciwko litewskiemu ruchowi narodowemu, przy czym na ziemiach białoruskich trwała gospodarka rabunkowa podporządkowana potrzebom Armii Czerwonej. Co prawda zwołany do Mińska kongres narodowy proklamował niepodległość ale nie posiadał on większego poparcia Niemców. Po powrocie władzy bolszewickiej, komuniści białoruscy, którzy nie popierali separacji od Rosji, zauważyli wzrost poglądów narodowych wśród elit administracyjnych i miejskich. Był to poważny krok na przód i zmiana pozycji w stosunku narodowości nie państwowej, a RFSRR. Istniało także stronnictwo polonofilskie. Z powodów strategicznych i w pozycji do wyżej wymienionych grup bolszewicy białoruscy zaczęli optować za zachowaniem statusu narodowego Białorusi, pomimo bierności ludności wiejskiej. Ich argumentacja znalazła posłuch w Moskwie i 1 stycznia 1919 roku utworzono sowiecką republikę Białorusi, nadając jej związki federalne z państwem rosyjskim. Powołany w lutym Komitet Centralny składał się głównie z bolszewików i w niewielkiej części z socjalistów narodowości żydowskiej, ustalono szybko konstytucję. Wystąpiły problemy z opozycją proletariatu rosyjskiego, szczególnie w takich miastach jak Witebsk, Smoleńsk i Mohylew, gdzie organizacje partyjne kwestionowały pomysł powołania republiki białoruskiej, uznając to w na konferencji w Witebsku w 1919 roku za niepraktyczny wymysł inteligencki. Sprzeciwiano się dzieleniu terytorium Rosji Radzieckiej. Oderwanie i włączenie guberni witebskiej, mohylewskiej i części czernichowskiej wywołało nikły sprzeciw komunistów białoruskich. Skoro ruchu narodowy był tak słaby, a ludność generalnie pozostawała bierna to dlaczego nie włączono Białorusi do RSFRR? Złożyło się na to kilka czynników. Sami bolszewicy generalizowali przypadek Ukrainy i nie posiadali dostatecznego rozeznania w sytuacji. Lenin znacznie przeceniał dążenia separatystyczne i polonofilskie. Co więcej w lutym 1919 roku połączono Litwę i Białoruś w jedno państwo, w którym dążenia białoruskie do unii z Rosją miały równoważyć ruch niepodległościowy Litwy. Pod koniec maja 1919 roku ministrowie podwójnej republiki zwrócili się z prośbą o unię militarną wszystkich republik socjalistycznych. Białoruś stała się w ten sposób bardzo wygodna dla polityki rosyjskiej, wzmacniając tendencje unifikacyjne. Kolejne zawirowania polityczne wynikały z toczącej się wojny polsko-bolszewickiej. Na jesieni 1920 roku można było zaobserwować próby zbrojnego wywalczenia niepodległości, np. powstanie słuckie wymierzone w siły bolszewickie, które w niesprzyjających warunkach było skazane na porażkę. Wojna polsko - bolszewicka i traktat ryski zakończyły eksperyment litewsko - białoruski. II zjazd sowietów przeprowadzony w Mińsku w grudniu 1920 roku uzupełnił konstytucję i rozwiązał unię z Litwą. Wszystkie kompetencje dyplomacji międzynarodowej zostały scedowane na rzecz kierownictwa rosyjskiego. Także negocjacje pokojowe z Polską oraz przebieg granic zostały pozostawione w gestii rosyjskiej dyplomacji. W powiązaniu do krajów bałtyckich i Ukrainy samostanowienie Białorusi toczyło się podobną drogą, z tym, że bolszewicy białoruscy kierowali się strategią służąca ostatecznie internacjonalizmowi. Ruch narodowy białoruski był bardzo słaby i nie mógł liczyć na poparcie zagranicy. Już po powstaniu ZSRS w marcu 1923 roku komuniści białoruscy, we wcześniejszym porozumieniu z KC RKP (b) zwrócili się oficjalnie o przyłączenie terenów etnicznie białoruskich; w ten sposób liczba ludności przekroczyła 4 mln, w grudniu 1926 roku przyłączono dwa powiaty ze składu Ukraińskiej SRR. Nastąpiła likwidacja ugrupowań niekomunistycznych, z których najważniejszy był żydowski "Bund" i Białoruska Partia Socjalistów-Rewolucjonistów. Od marca 1921 roku najwyższe kierownictwo partii bolszewickiej popierało otwarcie dążenia kulturowe i oświatowe komunistów białoruskich ( Czerwiakowa, Żyłunowicza, Ihnatouskiego). Głosy negujące istnienie narodu białoruskiego zostały skrytykowane przez ludowego komisarza ds. narodowości J. Stalina. W 1923 roku białoruski uznano za oficjalny i jedyny język BSRR, który został wprowadzono do instytucji kulturalnych, oświatowych i prasy, po 1925 roku narzucono terminy przejścia na język białoruski poszczególnym resortom. Trwały intensywne kursy nauki tego języka. Od początku lat '20 funkcjonowały: w Mińsku Białoruski Uniwersytet Państwowy i Instytut Kultury Białoruskiej, po 1926 r. jako Białoruska Akademia Nauk. Poniżej 20 % społeczeństwa ograniczono analfabetyzm. Ponieważ nastąpił awans języka ludowego do poziomu państwowego także inne grupy narodowościowe musiały wejść w kontakt z j. białoruskim. Równolegle istniało rozbudowane szkolnictwo z polskim, rosyjskim i żydowskim językiem wykładowym. Niektórzy z polityków BRL powrócili na stałe na Białoruś.
Początkowo terytorium formalnie niepodległej Białorusi obejmowało powierzchnię prawie 60 tys. km kwadratowych, gdzie w sześciu powiatach guberni mińskiej mieszkało 1,6 mln ludzi. Pomimo uwag sekretarza KC Komunistycznej Partii (b) Białorusi Wilhelma Knoryna o przyłączenie ziem guberni witebskiej, smoleńskiej i homelskiej, dyskusja na ten temat była niemożliwa do 1921 roku kiedy podpisano umowę pomiędzy RFSRR i BSRR. Wspólne stały się komisariaty: spraw wojskowych i morskich, gospodarki, handlu zagranicznego, finansów i kilku innych.
W spisie z 1926 roku odnotowano 4 738 000 Białorusinów zamieszkujących Związek Sowiecki. Było to 3,2 % populacji. Według spisu z 1937 roku liczba Białorusinów zwiększyła się o ponad 136 tysięcy osób, do 4 874 000 osób. Stanowili ono 80 % ludności BSRR, dalej było to 8,2 % Żydów, 7,7 % Rosjan, 2 % Polaków i 1,5 % innych grup. W czerwcu 1921 roku wprowadzono do rządu republiki przedstawiciela RFSRR, ściśle podporządkowując sprawy finansowe Białorusi z rządem rosyjskim. Nie określono dokładnie charakteru związku łączącego republiki. Z jednej strony teoretycznie istniała federacja "umowna", która łączyła RFSRR z republikami suwerennymi, z drugiej zaś "organiczna" czyli związek autonomicznych jednostek narodowych połączonych z RFSRR. W przypadku Białorusi i Turkiestanu dodatkowo oba modele występowały wspólnie. Stalin w przeciwieństwie do Lenina uważał na równi nacjonalizm wewnątrz grup narodowych jak i wielkoruski szowinizm za zagrożenie. W tym celu należało zapewnić dostęp ludności chłopskiej do partii, przy jednoczesnym zachowaniu prymatu robotników. Nadawanie treści zarówno narodowej jak i sowieckiej określono hasłem "zakorzeniania", a inaczej korenizacji, prowadzonej w latach 1923-1930. Nastąpił rozwój literatury, prasy i oświaty. Obowiązkowo partia na wniosek Stalina w 1923 roku wprowadzała do organów partyjnych przedstawicieli miejscowej ludności. Miejscowy język wprowadzano do sądownictwa i urzędów. W przypadku mniej rozwiniętych narodowości odgórnie realizowano i przyspieszano proces tworzenia języka literackiego. W ten sposób komuniści nie tylko uzyskiwali neutralność i łagodzili konflikty etniczne ale także zaszczepiali ideologię komunistyczną w procesie unaradawiania poszczególnych republik. Sam proces umacniania władzy bolszewików nie przebiegał w terenie bez starć zbrojnych. W rejonie słuckim i ihumeńskim, pomimo zniesienia stanu wyjątkowego w 1922 roku, do 1926 roku trwała aktywność partyzantki. W ogólnym bilansie korenizacja zapewniła ona awans grup narodowych w partii komunistycznej ze szkodą dla Rosjan. O ile Białorusini stanowili 3,2 % populacji, a w partii 1,5 % w 1922 roku, to w 1927 r. 3,2 %. Odpowiadali zatem w pełni własnej populacji w państwie sowieckim. Według spisu z 1926 r. stopień alfabetyzacji Białorusinów był mniejszy od stopnia Ukraińców i Rosjan; pisać i czytać potrafiło 37,3 % Białorusinów, u Rosjan i Ukraińców było to ponad 41 %. Ludność Białorusi miała składać się w 8,2 % z Żydów, przy czym mieli oni stanowić około 40 % populacji w dużych miastach i 1/5 proletariatu. W Mińsku Żydów było więcej niż Białorusinów (odpowiednio 43,6 % przy 40 %), w Witebsku ( 45 % przy 30 %), w Homlu ( 40 % przy 32 %). Tylko w Mohylewie Żydzi nie stanowili większości. Zaznaczały się silne konflikty narodowościowo-społeczne pomiędzy chłopami białoruskimi i robotnikami żydowskimi. Efekty stagnacji ekonomicznej uniemożliwiały załagodzenie napięcia społecznego i antysemityzmu, choć polityka NEP-u przyniosła pewne pozytywne ożywienie gospodarcze. Zakorzenienie i rozwój języka białoruskiego stanowiło poważną przeszkodę w oddziaływaniu kultury rosyjskiej. Silne zróżnicowanie wynikało z dużego odsetka Żydów ( prawie 50 % mieszkańców Witebska i Mińska). Pojawiły się głosy ze strony inteligencji białoruskiej aby kontynuować proces dalszego odrywania się od kultury rosyjskiej, np. zmiany nazwy narodu na "Krywicze".
Odejście od polityki korenizacji i zwrot ku rusyfikacji - lata '30

Od 1926 roku pojawiały się wyraźne sygnały niechęci wobec białoruskiego odrodzenia narodowego oraz pierwsze oskarżenia o nacjonalizm. W 1929 r. Stalin wysłał do Mińska komisję kontroli partyjnej, która była nastawiona na walkę z ruchem białorutenizacyjnym, oficjalnie narodowym demokratyzmem. Białoruskie odrodzenie kulturalne potraktowano jako przeszkodę w rozpoczętym procesie unifikacji kraju. Pierwsza próbą uderzenia w przedstawicieli białoruskiego życia narodowego było zaatakowanie w 1930 roku Jurija Listapada, działacza oświaty i uczestnika powstania słuckiego. W czerwcu tego samego roku OGPU miało wykryć spisek białoruskich narodowych demokratów, którzy mieli planować przyłączenie Białorusi do Polski. Aresztowania objęły twórców Białoruskiej Republiki Narodowej, Wacława Łastowskiego, Dymitra Żyłunowicza, Antona Bieleckiego. Następnie zwrócono uwagę na Białoruską Akademię Nauk, jej prezydenta Usiewołoda Ihnatowskiego oskarżono o kierowanie spiskiem intelektualistów, po czym popełnił on samobójstwo. Aresztowano intelektualistów Janka Kupałę i Jakuba Kołasa. W toku trwającej od końca lat ’20 kolektywizacji na Białorusi miały miejsce wystąpienia chłopskie, atakowano członków partii i oddziały rekwizycyjne, niszczono zboże i zabijano inwentarz żywy aby nie zyskały na tym kołchozy. Chłopi stali się głównymi ofiarami prowadzonej kolektywizacji i industrializacji, równolegle nastąpił gwałtowny wzrost klasy robotniczej, co doprowadziło do poważnych przeobrażeń społecznych. Od 1933 roku postępowała narzucona unifikacja języka białoruskiego z rosyjskim, pod pretekstem walki z naleciałościami burżuazyjnymi. Powszechnie wprowadzano język rosyjski do administracji. W latach 1935-1936 dokonano wykluczenia ponad połowy członków kadr partyjnych na Białorusi. Tak zwaną weryfikację, wykonaną przez Jeżowa, oparto na podejrzeniach funkcjonowania podziemia antysowieckiego. Zasięg tych działań wskazywał na oczywisty cel zniszczenia starej kadry białoruskiej i zastąpienia ją nową, czemu przeciwstawili się miejscowi działacze. W marcu 1937 roku na stanowisku I sekretarza KC partii białoruskiej powołano W.F. Szaraganowicza. Podobnie w białoruskim kierownictwie partyjnym "weryfikacja" wywołała powszechny opór, a przewodniczący Rady Komisarzy Ludowych Białorusi M. Gołodied także wyrażał swoje obawy. Białoruskie Kierownictwo Partyjne zostało zlikwidowane przez Malenkowa w czerwcu 1937 roku w Mińsku. Na plenum białoruskiego Komitetu Centralnego padły oskarżenia o szpiegostwo i burżuazyjny nacjonalizm, Przewodniczący Prezydium Najwyższego Sowietu Białorusi Czerwiakou popełnił samobójstwo, Gołodieda aresztowano i w drodze do Moskwy rozstrzelano, aresztowano przedstawicieli inteligencji, działaczy partyjnych lokalnych organów, sekretarzy Komitetu Centralnego, a latem 1937 i na jesieni rozpoczęto czystkę w terenie w szeregach mas partyjnych. Szaraganowicz próbował dostroić się do nowego kursu i sam poparł czystkę, po dwóch miesiącach także został aresztowany przez wysłannika z Moskwy. Poza wymienionymi wyżej nazwiskami było jeszcze wielu innych wysoko postawionych działaczy, których oskarżono o szpiegostwo na rzecz Polski. Także nowi i zaangażowani działacze w pełni realizujący czystkę byli likwidowani, zakotwiczenie ludzi na stanowiskach partyjnych następowało niekiedy dopiero za czwartym razem. Kolejnym poważnym uderzeniem była czystka wśród przedstawicieli środowisk kulturalnych, szczególnie Instytutu Językoznawstwa i Komisariatu Oświaty. Pod koniec października 1937 roku nastąpiły masowe egzekucje białoruskich polityków i inteligencji, ze względów geograficznych najczęściej oskarżany

[dertom]

@dertom: optycznie chyba nie za dobrze to jak coś linka podsyłam http://pokazywarka.pl/8ugfr6/

[thatguy93]

@dertom: dzięki za bardzo ciekawy tekst, dowiedziałem się kilku rzeczy, które mnie interesowały.