Każdy chyba zna dudy – głośny instrument dęty drewniany, który większości ludzi kojarzy się ze Szkocją i kiltem. Każdy z pewnością słyszał też „Scotland the Brave” czy „Auld Lang Syne”. Jednakowoż dudy to nie tylko domena szkotów – instrument ten rozpowszechniony był w całej Europie i niemal każdy kraj/naród posiada swój typ lub kilka. W tym artykule pragnę przedstawić wam pokrótce budowę, zasadę działania, historię oraz odmiany dud.
1. Czym w ogóle są dudy?
Jak już wyżej wspomniałem, dudy należą do instrumentów dętych drewnianych, a dokładniej do grupy aerofonów stroikowych. Zakazana jest nazwa kobza – to zupełnie inny instrument! Kobza (lub jej węgierska odmiana zwana Koboz) jest instrumentem strunowym szarpanym i należy do grupy krótkoszyjkowych lutni. Błąd ten wynika z nazewnictwa dud podhalańskich, których inna nazwa to koza. Historia dud sięga już czasów Imperium Rzymskiego - były używane w armii , z którą też prawdopodobnie zawędrowały do Wielkiej Brytanii z Azji. Prawdopodobnie znane były nawet wcześniej, gdyż znaleziono ryciny na hetyckiej płycie z Euyuk na której widać wizerunek tegoż instrumentu. Były powszechnie używane także w średniowieczu i późniejszych okresach.
2. Zasada działania
Dudy są instrumentem dętym - "zasilane" są więc powietrzem wdmuchiwanym ustami lub za pomocą miecha. Powietrze pod ciśnieniem wzbudza stroiki, które zaczynają drżeć. Nie mają one kontaktu z ustami grającego.
3. Budowa
Dudy składają się z następujących elementów (na zdjęciu dudy szkockie (GHB)
1. Piszczałki melodycznej, zwanej przebierką (ang. chanter, od łacińskiego cantare lub francuskiego chanteur – śpiewać). Dudy dzieli się ogólnie na 2 grupy – typu wschodniego (Polska, Czechy, Słowacja, Bułgaria, Węgry, Rumunia, Mołdawia, Grecja, Rosja, Chorwacja, Turcja, tereny Kaukazu, Białoruś, kraje bałtyckie, Magrheb a także o dziwo Szwecja i Austria) w których przebierka ma przekrój cylindryczny i często zakończona jest naturalnym rogiem. Używane są stroiki tzw. pojedyncze, zwane też klarnetowymi. Zazwyczaj jest ich więcej niż jeden, np. dudy podhalańskie mogą być nawet trójgłosowe. Druga grupa to dudy zachodnie (Szkocja/Anglia, Irlandia, Niemcy, Francja, Hiszpania, Belgia, Włochy) w których przebierka ma kształt koniczny, czyli rozszerza się powoli w kierunku dzwonu. Stroiki są podwójne, czyli obojowe.
2. Worka, który jest rezerwuarem powietrza. Tradycyjnie jest on wykonany ze skóry, lecz coraz częściej (głównie w dudach Europy zachodniej) zastępowana jest ona materiałami syntetycznymi takimi jak np. Gore-Tex, który posiada dłuższą żywotność i jest łatwiejszy w konserwacji.
3. Gniazd piszczałek (ang. stock)
4. Rurki (zwanej też fajką lub np. w dudach podhalańskich duchacem, ang. blowpipe) służącej do wdmuchiwania powietrza do worka. Na jej zakończeniu (tym które wchodzi do stocka) znajduje się zawór uniemożliwiający powietrzu powrót w stronę ustnika. Nie wszystkie dudy posiadają jednak blowpipe’a – istnieją dudy nadmuchiwane miechem (ang. bellows blown, w dudach wielkopolskich dymka). Do takich dud należą przykładowo irlandzkie Uillean pipes, Musette de Cour, Scottish Smallpipes czy Dudy Wielkopolskie.
5,6. Burdonów- czyli piszczałek o stałej wysokości dźwięku, która nie zmienia się w trakcie grania. Nazwa pochodzi z francuskiego bourdon, czyli trzmiel (stąd w dudach polskich na burdon mówi się bąk, w języku angielskim drone) Podstawą jest jeden burdon basowy (choć czasami budowane są dudy w ogóle bez burdonów), w dudach Europy zachodniej może być ich więcej nawet do 4-5 (np. w niemieckich Dudey lub Scottish Smallpipes). Zazwyczaj w burdonach używane są stroiki pojedyncze, lecz zdarzają się burdony ze stroikami podwójnymi (Musette de Cour na przykład). Burdony mogą być trzymane na ramionach (GHB, Dudy Średniowieczne) lub zwisać z worka (Dudy Podhalańskie, bułgarska Kaba Gaida).
7. Połączenia burdonów – dzięki nim można dostrajać dźwięk burdonów (rozsuwając/ wydłużając burdon otrzymujemy dźwięk niższy, jego skracanie daje efekt odwrotny). Umożliwiają także złożenie ich na czas transportu.
8. W niektórych dudach, które mają więcej niż jeden burdon i są one trzymane na ramieniu, stosuje się ich połączenie aby nie spadały/ odsuwały się od siebie w trakcie gry. W dudach szkockich jest to ozdobny sznur, lecz przykładowo w dudach średniowiecznych częściej używa się skórzanego rzemienia.
4. Rodzaje dud.
Rodzajów dud jest tyle, że gdybym miał zacząć każdy opisywać to zajęłoby mi to dobry tydzień. W związku z tym postaram się tylko wypisać większość i opisać pokrótce najbardziej znane czy interesujące.
Zacznijmy od naszych, narodowych instrumentów:
- Dudy Wielkopolskie
- Kozioł biały (weselny) i czarny (ślubny) - Wielkopolska
- Sierszeńki - także Wielkopolska
- Dudy Żywieckie
- Gajdy Istebniańskie - Śląsk
- Dudy Podhalańskie (Koza)
Anglia/Szkocja
- Great Highland Bagpipes, GHB
- Scottish Smallpipes
- Border Pipes
- Pastoral Pipes
- Nortumbrian Smallpipes
- Cornish Bagpipes
Irlandia:
- Uillean Pipes
- Irish Warpipes
Niemcy:
-Wielkie Dudy Średniowieczne, GMB (Marktsackpfeife, Marktsack)
- Hummelchen
- Dudey
- Praetorius Bock (Kozioł Wielki)
Czechy/Austria:
-Bock
Hiszpania:
- Gaita Gallega
- Gaita Asturiana
- Gaita de Boto
Włochy:
- Zampogna
- Piva Piemontese
Francja:
- Biniou
- Musette de Cour
- Cornemuse
Słowacja/Węgry/Białoruś:
- Duda (nazwa ta sama, lecz instrumentu różnią się)
Bułgaria:
- Kaba Gaida (Rodopy)
- Djura Gaida (Tracja)
Rumunia/Mołdawia
- Cimpoi
Grecja:
- Tsampouna
Szwecja:
- Säckpipa
Rosja/Ukraina:
- Волы́нка
Turcja:
- Tulum
Estonia:
-Torupill
To tylko część z wszystkich rodzajów dud, starałem się zawrzeć w tym wykopalisku całą posiadaną przeze mnie wiedzę, a nie tylko kopiować wszystko z internetu. Materiał ten można jeszcze rozbudować, opisać dokładnie najpopularniejsze instrumenty, wykonawców, ich historię ale zajęłoby mi to zbyt wiele czasu. Jeśli macie jakiekolwiek pytania, pytajcie w komentarzach, postaram się udzielić odpowiedzi.
Ps. Czy są wśród wykopków "dusiwory"? Jeśli tak to wyjdźcie ze swoich piwnic i pochwalcie się swoimi instrumentami (a nawet umiejętnościami, nagrania mile widziane) w komentarzu! Zresztą nie będę gołosłowny i wrzucam zdjęcie moich Marktsacków:
Komentarze (1)
najlepsze