Gdy przeglądałem dziś sobie różne stronki o przedwojennej motoryzacji, rzuciła mi się w oczy swojsko brzmiąca nazwa niemieckiej manufaktury: Garbaty.
Postanowiłem poszperać trochę, i odtworzyć los tej mało znanej marki. Od razu napiszę, że nie udało mi się jednoznacznie ustalić, czy jej założyciel był Polakiem, czy Rusinem. Sama historia też nie jest jakoś super ciekawa, ale skoro już ją wyszukałem, to się podzielę.
Niemiecka wiki opiera się na artykule z czasopisma "Motor i Sport" z 1928 roku. Podaje za nim, że Mosze Gorbaty wyemigrował z Białorusi (" Weißrussland") w 1905 roku. Niemiecki wikipedysta popełnia tu błąd, gdyż w 1905 nie istaniała żadna Białoruś. Czy chodziło o historyczną Ruś Białą, czy o tereny wchodzące w skład powstałej dopiero po I wojnie Białoruskiej Republiki Ludowej - trudno dziś rozstrzygnąć. Obszar poszukiwania korzeni Gorbatego rozciąga się więc od dawnych województw Rzeczypospolitej: mińskiego, mścisławskiego, połockiego i witebskiego (Ruś Biała) aż po podlaskie, brzesko-litewskie i nowogródzkie (dzisiejsza Białoruś). W 1905 roku obszary te leżały już pod zaborem rosyjskim lub w granicach kongresowego Królestwa Polskiego.
Mosze Gorbaty wyemigrował więc w 1905. Data ta zbiega się z rozpoczęciem nowej fali antysemityzmu w carskiej Rosji, podsycanej przez carskie służby oskarżające Żydów o spiskowanie przeciwko caratowi. Prześladowania te były prawdopodobnie przyczyną, przez którą Gorbaty, który był wyznania żydowskiego, opuścił rodzinne ziemie. Mieszkał w Berlinie, Wiedniu, Paryżu, by po zakończeniu I wojny wrócić do Niemiec. Zajmował się przez ten czas drobnym handlem, i odkładał kapitał. Zaraz po przyjeździe zmienia nazwisko na Garbaty. Dla niemieckiego wikipedysty powód tej zmiany jest niejasny. Sugeruje, że Gorbaty zmienił nazwisko, by jego firma stała się bardziej rozpoznawalna - na rynku były bowiem popularne papierosy o tej nazwie:
(Swoją drogą papierosy te produkował inny, niespokrewniony imigrant ze wschodu, Józef Garbaty). Jeśli się jednak weźmie pod uwagę historię, zmiana ta nie kojarzy się z papierosami. Pod zaborem rosyjskim celowo zruszczano polskie, litewskie i białoruskie nazwiska. Stąd prawdopodobnie rosyjska forma "Gorbaty". Zaś zarówno po polsku, jaki i po białorusku (fonetycznie), mówi się "Garbaty". Być może Mosze wrócił po prostu do swojego oryginalnego nazwiska, które carski urzędnik mu przeinaczył. Dziś nazwisko "Garbaty" popularne jest przede wszystkim na wschodzie Polski, w Lubelskim i na Podlasiu - współgra to z kresowym pochodzeniem manufakturera.
Wróćmy jednak do sedna, czyli motoryzacji. W 1924 roku Garbaty założył firmę "Autowerk Garbaty" z siedzibą w Mainz. W manufakturze zatrudnił 30 pracowników, i rozpoczął produkcję niewielkiego auta, opartego w dużej mierze na podzespołach sprowadzanych z Francji. Samochód miał klasyczną konstrukcję, z silnikiem benzynowym z przodu, napędzającym tylną oś. Reklamowano go zręcznym hasłem, będącym zarazem nazwą modelu: 5/25. Oznaczało to: 5 miejsc, 5 biegów (4 do przodu i wsteczny), 5 hamulców (na każdym kole plus skrzynia biegów), 5 kół (jedno zapasowe). Liczba 25 określała zaś moc 4 cylindrowego silnika o pojemności 1,2 litra, wynosić ona miała 25 koni mechanicznych (prawdopodobnie było to ok. 23 koni).
Auto reklamowano też jako "najszybszy i najtańszy czteromiejscowy samochód w Niemczech". Porównując z popularnymi autami z epoki, nie musiały to być czcze słowa. Przykładowo popularny wówczas mały samochód Citroen 5CV dysponował silnikiem o pojemności 850ccm i mocy 13KM, Opel Laubfrosh 900ccm i 12KM, Austin Seven 700ccm i 7KM, pierwszy wozik BMW - 750ccm i 15KM. Dwadzieścia kilka koni niewielkiego Garbatego zbliżało go do samochodów z półki wyższej, dysponujących silnikami o mocy powyżej 40KM, ale też dużo większymi, cieższymi i droższymi. (Oczywiście luksusowe i wyczynowe maszyny rozwijały już wtedy po kilkaset koni, z nimi nie ma co porównywać). Jeśli chodzi o cenę, to jak informuje ulotka, w 1925 roku Garabaty kosztował 4750 marek. Za konkurencyjnego Opla Laubfrosh wysupłać należało wtedy o 750 marek więcej.
Do 1927 roku zbudowano około 400 aut Garbatego. Miały one dwa rodzaje nadwozia: odkryte i zamknięte. Prawdopodobnie powstały też wersja sportowa i wyścigowa. W porównaniu do konkurencji, nie była to liczba zawrotna. Od 1921 roku Opel sukcesywnie wprowadzał w swoich fabrykach produkcję taśmową. W 1925 roku powstała niemiecka filia Forda, która od razu zaczęła budować fabryki z taśmami. Te dwie firmy zdominowały niemiecki rynek tanich aut. Cena małego Opla spadła najpierw do 4500 marek, a później aż zaledwie 1880. W 1927 za cenę Garbatego można już było nabyć luksusowego, dużego Opla 10/40, który jeszcze trzy lata wcześniej kosztował prawie 8000. Manufaktura Garbatego, ze swoimi 30 pracownikami, nie była w stanie sprostać takiej konkurencji i obniżyć cenę na tyle, by produkcja była dalej opłacalna. Mosze Garbaty zamknął interes, i przeszedł na zasłużoną emeryturę.
Niedługo później, wraz ze wzrostem nastrojów antysemickich w Niemczech, emigruje ponownie do Francji. Tam dożywa wojny. W sierpniu 1942 roku zostaje w Paryżu aresztowany przez okupujących miasto Niemców. Zostaje przewieziony do Oświęcimia, gdzie miesiąć później umiera.
Wiele lat później syn konstruktora, Hugo Garbaty, podjął się zadania odrestaurowania jednego z modeli wyprodukowanych przez manufakturę ojca.
Taka to krótka opowiastka, jakich wiele w historii motoryzacji. Historii pełnej solidnych, obiecujących, a czasem nawet rewolucyjnych konstrukcji, które przeminęły bez echa w starciu z gigantami. Ta kończy się o tyle dobrze, że Garbaty sam zdał sobie sprawę, że nie jest w stanie dotrzymać konkurencji na rynku, i zamknął biznes. Przynajmniej miał te kilka lat spokojnej emerytury, i nie zbankrutował jak wielu mu podobnych manufakturników. Zresztą, nawet gdyby przetrwał ekspansję Opla, to w latach 30 władze niemieckie zamknęły większość małych wytwórni aut, pozwalając zostać na narodowo-socjalistycznym rynku tylko wielkim koncernom, i utworzonemu z mniejszych, ale zasłużoncyh firm koncernowi Auto-Union. Ale to już zupełnie inna historia.
Komentarze (1)
najlepsze
Początki państwowości białoruskiej sięgają przełomu XIX i XX wieku, a w 1918 nawet krótko istniało samo państwo.