Pamiętam, raz w gronie emigrantów z 1863 roku za granicą ostro napadano namnie za kierunek mojej polityki. Jeden z nich, szanowany zresztą antykwariusz Bukowski ze Sztokholmu zawołał:

– Myśmy inaczej działali w 1863 roku, innymi drogami szliśmy do niepodległości!

– Aleście nie doszli – odpowiedziałem. – Ten, kto przegrał, nie ma prawa żądać, żeby go naśladowano.

Przeciw polityce endecji była psychologia szerokich kół społeczeństwa, ich

Głównym autorem rozbioru Polski były Prusy i one to, jedyne spośród trzech państw rozbiorczych, były naprawdę zainteresowane w całkowitym zniszczeniu Polski. Tej prawdy żadna sofistyka nie zatrze. Rozszerzenie się Austrii na północny wschód od Karpat nie było podyktowane żadną potrzebą państwa. Rosji były potrzebne wschodnie ziemie Rzeczypospolitej, stanowiące Hinterland jej mocnych stanowisk na brzegach Morza Czarnego i Bałtyku; do dorzecza Warty, Wisły, a nawet Niemna, żadne poważne

Zwycięstwo nad Niemcami, zdruzgotanie ich potęgi – to była pierwsza rzecz, której od tej wojny oczekiwaliśmy. Bo to był pierwszy, najgłówniejszy warunek odbudowania niepodległej Polski. I pierwsza rzecz, którą bezpośrednio dla siebie postanowiliśmy osiągnąć – to oderwanie od państwa niemieckiego ziem polskich. W oderwaniu ziem polskich od Prus tkwiła dla nas decyzja o przyszłości Polski. Bez odbudowania na razie państwa było ono dla tej przyszłości

Przy powierzchownym porównaniu polityki dwóch państw, Prus i Rosji, wobec Polaków polityka pruska zyskiwała. Wprawdzie w zaborze pruskim konsekwentnie, planowo, z wielkim wysiłkiem i z wielkim nakładem środków niszczono polskość i szczepiono niemczyznę, ale czyniono to zawsze ustawowo, z zachowaniem form: obywatel polski wiedział, co go czeka, czemu musi się poddać, a czemu może stawiać opór. Natomiast w zaborze rosyjskim niebezpieczeństwo dla polskości