[ASZ1000]

STRESZCZENIE OPINII KOMISJI WENECKIEJ WS. TRYBUNAŁU KONSTYTUCYJNEGO v.2

UWAGI WSTĘPNE

Jak to mówi pewien portal, czytanie grozi wiedzą, dlatego większość osób nie przeczyta 25-stronicowej opinii Komisji Weneckiej ;) Niemniej zachęcam do lektury tego dokumentu, ponieważ analiza dokonana przez KW stoi na niepomiernie wyższym poziomie niż to, co serwują nam rodzime mass-media.

Dla tych, którzy chcieliby poznać zasadnicze tezy opinii, ale nie chcą czytać całości, napisałem po polsku streszczenie w formie listy 41 punktów. Na końcu dodałem zbiór najciekawszych cytatów. Uwzględniając uwagi wykopków, dłuższą wersję streszczenia zostawiłem w starym wpisie. Polecam ją szczególnie zainteresowanym lub nieufnym – jest najbardziej obszerna i wierna oryginałowi.

Dla osób z syndromem TL;DR jest jeszcze wersja trzecia, na samym dole wpisu. Można ją przeczytać w pół minuty i poznać główne tezy i postulaty opinii, lecz bez ich uzasadnienia. Nie trzeba chyba tłumaczyć, że jest przez to mocno uogólniona i najmniej obiektywna.

SKRÓTY

KW – Komisja Wenecja; TK – Trybunał Konstytucyjny; KRP, Konstytucja – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej; ustawa grudniowa – ustawa PiS o trybunale z dnia 22 grudnia 2015 r. (link); Rząd – Rada Ministrów i jej przedstawiciele (np. min. Waszczykowski); nowy Sejm – Sejm VIII kadencji (większość PiS); poprzedni Sejm – Sejm VII kadencji (większość PO-PSL).

STRESZCZENIE OPINII KOMISJI WENECKIEJ W 41 PUNKTACH:
================================================

1. KW oceniła nowelizację ustawy o TK z grudnia 2015 r., tzw. ustawę naprawczą, a także wcześniejsze i późniejsze wydarzenia, w zakresie w jakim było to konieczne do zrozumienia samej nowelizacji. Szczegółowej ocenie nie podlegał wyrok TK w sprawie K 47/15 stwierdzający niekonstytucyjność ustawy grudniowej, choć KW odnotowuje jego istnienie i poświęca mu kilka komentarzy (za późno zapadł, nie jest objęty wnioskiem Waszczykowskiego).

2. KW odwołuje się do standardów europejskich i międzynarodowych, takich jak zasada rządów prawa czy podziału i równowagi władz, i w ich świetle ocenia ustawę grudniową. Wyraża też swoje poglądy o prawidłowej interpretacji polskiej Konstytucji (dalej: KRP).

Tezy KW w nawiązaniu do sprawy K 47/15:
3. Nie można obezwładniać TK ustawą. Ustawa która tym grozi powinna podlegać kontroli zgodności z KRP zanim zacznie być stosowana. Takim obezwładnieniem może być wprowadzenie kworum, którego TK nie może zachować (w tym wypadku 13 sędziów, gdy w TK zasiada 12).

4. TK musi być w stanie zbadać zgodność każdej ustawy z KRP, również gdy ta dotyczy jego działania. Nie jest zasadny kontrargument o orzekaniu przez sędziów „we własnej sprawie”.

5. Zwykła ustawa nie może uniemożliwiać TK wykonywanie jego zadań określonych w KRP. TK musi działać efektywnie, inaczej nie będzie w stanie zapewnić prymatu Konstytucji nad innymi aktami prawnymi.

6. KW nie mogła szczegółowo zbadać wyroku TK z 9 marca 2016 r., jednak rozstrzygnięcie jest zgodne z wnioskami KW, omówionymi w dalszej części opinii.

Analiza prawna ustawy grudniowej:
7. Udział sędziów w pracach nad czerwcową ustawą o TK (projekt PO) w roli ekspertów jest w porządku, podobnie było np. w Austrii i Niemczech.

8. Zdaniem KW art. 195 ust. 1 KRP określa wyraźnie, że TK głosuje zwykłą większością głosów, co dodatkowo potwierdza wieloletnia, utrwalona praktyka konstytucyjna i konsensus polskich konstytucjonalistów – większość ta nie może być zmieniona np. na 2/3 głosów zwykłą ustawą, wymagałoby to zmiany Konstytucji.

9. Rozpatrywanie spraw ściśle według kolejności wpływu jest rozwiązaniem bez precedensu – wszystkie europejskie sądy europejskie mają furtki pozwalające na szybsze załatwienie pilnych spraw, np. grożących blokadą systemu politycznego, co ma obecnie miejsce w Polsce. TK też powinien mieć taką możliwość.

10. Kworum 13 z 15 sędziów przy orzekaniu w pełnym składzie jest bardzo wysokie w porównaniu do trybunałów innych państw i może skutkować zablokowaniem procesu decyzyjnego TK i uniemożliwieniem jego skutecznego działania, zwłaszcza w kumulacji z innymi postanowieniami ustawy grudniowej.

11. Większość 2/3 głosów lub inna większość kwalifikowana jest rzadkością w Europie i służy niemal wyłącznie do rozstrzygania spraw o szczególnym znaczeniu (np. delegalizacja partii politycznej w Niemczech). Ścisłe stosowanie tej zasady grozi jw. zablokowaniem procesu decyzyjnego TK, ponadto art. 195 ust. 5 KRP nie pozwala na taką zmianę (patrz pkt 8).

12. Termin rozprawy (zgodnie z ustawą grudniową – nie wcześniej niż 3 miesiące od doręczenia uczestnikom zawiadomienia o jej terminie, 6 miesięcy w przypadku spraw orzekanych w pełnym składzie) musi być elastyczny, ponieważ TK powinien móc szybko reagować w pilnych sprawach. Państwa europejskie raczej nie stosują minimalnych terminów, a np. w Austrii zawiadomienie doręcza się na tydzień lub dwa przed rozprawą. W niektórych przypadkach tak długi termin może pozbawić rozstrzygnięcia TK skuteczności (gdy TK będzie orzekał dopiero „po szkodzie”). Brak wyjątków od ww. terminów narusza art. 6 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka.

13. Łącznie zmiany wprowadzone ustawą grudniową osłabiają efektywność TK, przez co ten nie będzie w stanie gwarantować przestrzegania Konstytucji. TK nie mógłby też skutecznie chronić praw człowieka.

14. KW sugeruje wprowadzenie maksymalnego terminu załatwienia sprawy (Rząd motywował część zmian nieefektywnością TK i dowolnością w kolejkowaniu spraw).

15. Sejm nie powinien mieć możliwości odwołanie sędziego TK przed upływem kadencji bez wyraźnej podstawy prawnej w Konstytucji.

16. Zdaniem KW procedura powoływania sędziów TK powinna być zawarta w ustawie, podlegającej kontroli TK, a nie w Regulaminie Sejmu.

ANALIZA PRAWNA – skład TK: (sędziowie październikowi, grudniowi, zaprzysiężeni albo nie itd.)

17. TK posiada obecnie 12 sędziów urzędujących i 2 zestawy po 3 sędziów nieorzekających, jeden przez PO-PSL, drugi przez PiS. Drugi zestaw został zaprzysiężony przez Prezydenta.

18. Zdaniem KW, odebranie przysięgi przez Prezydenta nie jest warunkiem prawidłowości wyboru sędziów TK, ponieważ nie wymaga tego Konstytucja i przesądza to wyrok TK z dnia 5 grudnia 2015 r. (K 34/15).

19. Zgodnie z polską Konstytucją, to TK, a nie Prezydent, jest ostatecznym arbitrem w sprawie interpretacji Konstytucji. Prezydent i inne organy państwa są zobowiązane wdrażać wyroki TK.

20. Poprzedni Sejm nie miał obowiązku „odstąpienia” 3 sędziów październikowych nadchodzącemu nowemu Sejmowi, nie było takiego zwyczaju konstytucyjnego. Przypadek z 1997 r. był jednorazowy, a zwyczaje są efektem dłuższej praktyki.

21. Nie powinno się wybierać sędziów i innych organów (np. Rzecznika Praw Obywatelskich) w „nieswoich” kadencjach. Jednocześnie należy respektować wybory organów kadencyjnych dokonane przez wcześniejszą władzę w ramach swojej kadencji (nawet jak się ich nie lubi).

22. Rząd źle rozumie zasadę pluralizmu – sędziowie TK nie są reprezentantami wybierającej ich opcji politycznej, wręcz przeciwnie – mają „obowiązek niewdzięczności” wobec nich.

23. Obecny konflikt o skład TK ma swoje źródło w działaniach poprzedniego Sejmu (PO-PSL). Jednak sędziowie grudniowi wybrani przez nowy Sejm zasiadają już w TK, dlatego nieuzasadnione jest dalsze „naprawianie” skutków niekonstytucyjności działań poprzedniego Sejmu.

24. Rozwiązanie patu konstytucyjnego musi się opierać o Konstytucję odczytywaną zgodnie z interpretacjami TK, ponieważ jest to jedyny kompetentny organ do orzekania o treści KRP.

25. Nowy Sejm powinien więc uznać prawidłowość wyboru 3 sędziów przez poprzedni Sejm, ponieważ miał on podstawę prawną w Konstytucji.

26. KW wzywa Sejm do rozwiązania kryzysu w sposób zgodny z zasadą rządów prawa i wyrokami TK o ustawach dotyczących TK.

27. KW nie podoba się pomysł Kukiza na zmianę KRP i wybór wszystkich sędziów od nowa. Jest to radykalne, nieuzasadnione i sprzeczne ze standardami europejskimi i międzynarodowymi.

WNIOSKI KOŃCOWE

28. Naruszenia KRP przez Sejmy obu kadencji opierają się na założeniu, że jak ma się większość to można robić wszystko, no bo co mi zrobisz? Taka praktyka przeczy modelowi systemu demokratycznego opartemu na rządach prawa i zasadzie podziału władz.

29. Należy szanować instytucje publiczne, a nie traktować je jak konfitury władzy i przedłużenie partii.

30. Większość ma obowiązek chronić interesy mniejszości, po to jest Konstytucja i prawo żeby mniejszości nie deptano.

31. W dojrzałej demokracji nawet silna wola zmian musi się zmieścić w ramach Konstytucji. O tym czy te ramy zostały przekroczone orzeka TK, nikt inny.

32. Przedstawiciele Prezydenta, Rządu czy Parlamentu nie powinni atakować personalnie sędziów i podważać ich autorytetu. Krytyka samego orzeczenia TK jest jak najbardziej dopuszczalna, nie zwalnia to jednak z obowiązku jego wykonania.

33. Uchwały sejmu stwierdzające nieważność wyboru sędziów TK przez poprzedni Sejm oraz ustawy o TK z listopada i grudnia 2015 r. zostały uchwalone pochopnie i bez odpowiedniej debaty, pomimo doniosłości regulowanych zagadnień.

34. Prezydent, Parlament, Rząd i TK powinni współpracować.

35. KW wzywa wszystkie organy państwowe, a w szczególności Sejm, do uznania i pełnej realizacji wyroków Trybunału.

36. Ustawa grudniowa wpływałaby negatywnie na skuteczność TK i podważałaby 3 podstawowe zasady Rady Europy – demokrację, prawa człowieka i rządy prawa.

37. KW zaleca przeprowadzenie rzeczowej i zrównoważonej debaty dotyczącej reformy postępowania przed TK i jego organizacji oraz zasadności wprowadzenia maksymalnych terminów załatwiania spraw.

38. KW zaleca nowelizację Konstytucji i wprowadzenie kwalifikowanej większości przy wyborze członków TK przez Sejm, przy ewentualnych „odstąpieniu” po 1/3 członków TK Prezydentowi i organom władzy sądowniczej.

39. KW uważa że odmowa publikacji wyroku TK z 9 marca 2016 r. byłaby niezgodna z prawem i pogłębiłaby kryzys konstytucyjny.

40. TK miał prawo rozstrzygnąć sprawę bez stosowania przepisów podlegających ocenie zgodności z KRP (uzasadnienie w części IV opinii KW).

41. Publikacja wyroku TK i jego uznanie przez władze jest warunkiem wstępnym wyjścia z kryzysu konstytucyjnego.

fin

CYTATY:

A simple legislative act, which threatens to disable constitutional control, must itself be evaluated for constitutionality before it can be applied by the court. Otherwise, an ordinary law, which simply states “herewith, constitutional control is abandoned - this law enters into force immediately” could be the sad end of constitutional justice. The very idea of the supremacy of the Constitution implies that such a law, which allegedly endangers constitutional justice, must be controlled – and if need be, annulled – by the Constitutional Tribunal before it enters into force.

Against the background of the comparative overview above, a decision quorum of two-thirds is clearly not the general rule for plenary or chamber decisions in constitutional courts in Europe. Such a very strict requirement carries the risk of blocking the decision-making process of the Tribunal and of rendering the Constitutional Tribunal ineffective, making it impossible for the Tribunal to carry out its key task of ensuring the constitutionality of legislation.

There is no uniform European rule regarding a concrete length for time limits for hearings, but there is a rule that the court needs discretion in setting time limits for proceedings and notably in setting dates for public hearings. In particular, in times of crisis, constitutional courts need flexibility.

While each of the procedural changes examined above is problematic on its own, their combined effect would seriously hamper the effectiveness of the Constitutional Tribunal by rendering decision-making extremely difficult and slowing down the proceedings of the Tribunal. This will make the Tribunal ineffective as a guarantor of the Constitution. The requirement of a two-thirds majority, combined with a high quorum of presence and the sequence rule of dealing with cases, have severe consequences on the proper functioning of the Constitutional Tribunal.

“Constitutional justice is a key component of checks and balances in a constitutional democracy.”(23) Against this background, the effects of the Amendments, notably in their combination, endanger not only the rule of law, but also the functioning of the democratic system, because they could render an important factor of checks and balances ineffective. Human rights would be endangered since the right to a fair trial before an independent court (24) – the Constitutional Tribunal – is compromised as well as the Tribunal’s ability to ensure that national legislation respects human rights.

It must be recalled that the judgment of 9 December 2015 held that the beginning of the judges of the Tribunal’s term of office is their election by the Sejm (possibly a later date if the election process takes place before the vacancy occurs), not the solemn moment of the oath-taking. This judgment must be respected. Under the Polish Constitution, the Constitutional Tribunal and not the President is the final arbiter in cases involving the interpretation of the Constitution. The President of the Republic and the other State authorities have a responsibility to ensure the implementation of the Tribunal’s judgments.

The appointment of constitutional court judges by Parliament representing the people confers democratic legitimacy on the judges and the Court. As the composition of Parliament changes after elections, the new Parliament must not be deprived of its power to take its own decisions on issues that arise during its mandate. It would be in conflict with democratic principles if Parliament could choose public officials including judges (far) in advance even if the term of office expires within the term of office of the subsequent term of Parliament. Vice versa, the subsequent Parliament has to respect the decisions of the former Parliament with regard to appointments of public officials.

This view of the Constitutional Tribunal with judges “belonging” to one party and other judges “belonging” to the other party seems to equate the Tribunal with another chamber of Parliament. This was strikingly visible when the judges were marked in a particular colour in the charts presented to the Venice Commission delegation as if they were a group in Parliament. The Venice Commission cannot subscribe to such an approach and it has difficulty understanding the aim of establishing “pluralism” in the Constitutional Tribunal if this just means appointing a sufficient number of one’s own “representatives” to the Tribunal. This logic seems to assume that a lack of such party pluralism is legally relevant, but there is no constitutional basis for such a concept. (...) Constitutional judges have a “duty of ingratitude” towards the authority that elected or appointed them. They may well be nominated by a party and elected by the MPs of that same party, but they can never represent that party. As judges, they are independent, their loyalty is to the Constitution, not to those who have elected them.

A mature understanding of constitutional institutions is required, which accepts that even after a strong impetus for political reform, such reform has to remain with the limits of the Constitution and it is for the competent organ, the Constitutional Tribunal, to decide when these limits have been overstepped.

The provisions of the Amendments of 22 December 2015, affecting the efficiency of the Constitutional Tribunal, would have endangered not only the rule of law, but also the functioning of the democratic system, as set out above. They cannot be justified as a remedial action against an absence of “pluralism” in the composition of the Tribunal. Rather than speeding up the work of the Tribunal these amendments, notably when taken together, could lead to a serious slow-down of the activity of the Tribunal and could make it ineffective as a guardian of the Constitution.

Crippling the Tribunal’s effectiveness will undermine all three basic principles of the Council of Europe: democracy – because of an absence of a central part of checks and balances; human rights – because the access of individuals to the Constitutional Tribunal could be slowed down to a level resulting in the denial of justice; and the rule of law – because the Constitutional Tribunal, which is a central part of the Judiciary in Poland, would become ineffective.

Regrettably, the Government announced that it would not publish the judgment of the Constitutional Tribunal of 9 March 2016 because the Tribunal did not follow the procedure foreseen in the Amendments. Section IV of this opinion clearly sets out why the Tribunal had to decide on the basis of the Act without applying the very Amendments which were the subject of constitutional control. As a consequence, a judgment by the twelve sitting judges (all of which signed the judgment, even if two of them dissented) has not fallen short of Polish Constitutional law.

The publication of the judgment and its respect by the authorities are a precondition for finding a way out of this constitutional crisis.

Streszczenie w wersji TL;DR:
========================

1. Nie można z***bać TK ustawą, TK może nie stosować przepisów podlegających kontroli (czyli ustawy grudniowej).

2. TK może orzekać „we własnej sprawie”, wszystkie ustawy podlegają jego kontroli (jak się to komuś nie podoba, to niech zmieni Konstytucję).

3. TK mógł orzekać w składzie 12 sędziów, bo żeby orzekać w składzie 13 musiałby zaprzeczyć własnemu orzeczeniu i przyjąć jednego sędziego od nowego Sejmu wybranego na zajęte miejsce.

4. Poprzedni Sejm źle wybrał 2 sędziów (są już na ich miejsce nowi od obecnego Sejmu), ale prawidłowo wybrał 3 sędziów i nowe władze powinny ich dopuścić do TK.

5. Wszystkie rozwiązania ustawy grudniowej analizowane łącznie paraliżują TK i nie pozwalają mu na efektywne pełnienie roli gwaranta przestrzegania Konstytucji, w szczególności na reagowanie w pilnych sprawach (np. Sejm uchwala nową ordynację wyborczą, stanowiącą że wybory za miesiąc wygrywa PiS, a TK nic nie może bo rozprawę może wyznaczyć za pół roku).

6. TK ma monopol na interpretowanie Konstytucji, rozwiązanie kryzysu musi być zgodnie z Konstytucją i wyrokami TK (innymi słowy, nie ma zgody na ustępstwa prowadzące do naruszenia KRP).

7. Beata, publikuj!

8. Pomysł Kukiza na zmianę Konstytucji i wybór wszystkich sędziów od nowa jest do dupy.

fin

LINK DO ROZSZERZONEJ WERSJI STRESZCZENIA

#europa #tklive #prawo #polityka #komisjawenecka #neuropa

[alosha]

Dla osób z syndromem TL;DR jest jeszcze wersja trzecia, na samym dole wpisu. Można ją przeczytać w pół minuty i poznać główne tezy i postulaty opinii, lecz bez ich uzasadnienia. Nie trzeba chyba tłumaczyć, że jest przez to mocno uogólniona i najmniej obiektywna.

@ASZ1000: A tak jednym zdaniem?

[maniac777]

@alosha: Rację mają wszyscy z wyjątkiem PIS-u

[alosha]

@maniac777: To była #ironia, ale dzięki. ;-)

[w.....k]

Taktycznie jak w Normandii

[ASZ1000]

@alosha: Opublikować marcowy wyrok TK i wykonać go razem z wcześniejszymi wyrokami, dopuścić 3 sędziów wybranych przez PO, zorganizować porządną debatę o ewentualnych zmianach Konstytucji.

Tyle jeśli chodzi o postulaty. Co do ocen, w jednym (długim) zdaniu: TK nie musiał stosować tzw. ustawy naprawczej, nikt oprócz TK zgodnie z Konstytucją nie ma prawa do jej wiążącej interpretacji, wszystkie organy państwa (Prezydent, Rząd, Sejm) muszą się stosować do wyroków TK i je

[s.....2]

Gdzie mam wykopac, prosze o instrukcje

[ASZ1000]

@stekelenburg2: Tutaj:
http://www.wykop.pl/link/3066437/streszczenie-opinii-komisji-weneckiej-w-sprawie-trybunalu-konstytucyjnego-mirko/
Widzę, że muszę się jeszcze trochę naumieć wykopu.

[s.....2]

@ASZ1000: protip 1: zawsze dawaj instrukcje dla lemingow :|

[ASZ1000]

@stekelenburg2: Chyba trochę nie wyszło. Ryneg zweryfikuje, ale zabrakło lekcji z wykopowego PR-u (╯︵╰,)

[widmo82]

Żeby PiSiorom chciało się przeczytać przynajmniej Twoje streszczenie to byłby sukces. Większość minusuje i komentuje bez zapoznania się. Widzą pomysł PiS i działają jakby dostali instrukcję do głosowania w SMS.

[erbo]

@widmo82: @ASZ1000:
Przecież przeczytanie tych 41 punktów tylko potwierdza opinie że KW mało się wgryzła w temat, a wręcz jest stronnicza.

[widmo82]

@ASZ1000: A jak to się ma do powtarzanego argumentu:
art 197
Organizację Trybunału Konstytucyjnego oraz tryb postępowania przed Trybunałem określa ustawa.

Pytam bo jesli ustawą można sterować dowoli TK to dziwię się, ze PiS mający większość w Sejmie nie przyjął ustawy: Zwalniamy wszystkich sędziów z obecnego składu i wstawiamy tam swoich -i wszystko jest ok?

[Clear]

Jednym zdaniem

@alosha: Trybunał konstytucyjny mógł, a nawet powinien orzekać we własnej sprawie, zaś zmiany wprowadzone przez PiS są niezgodne z konstytucją RP, jak i zasadami Rady Europy - demokracji, praw człowieka i rządów prawa - należy opublikować wyrok Trybunału i się do stosować do jego wyroków.

[ASZ1000]

@erbo: To jest streszczenie. Siłą rzeczy uzasadnienie na mojej liście jest krótsze niż w samej opinii. Jeśli wskażesz jakiś konkretny punkt, który szczególnie Cię razi, to będzie można porozmawiać rzeczowo. Nie twierdzę, że opinia KW to arcydzieło egzegezy. Mój wpis to jednak streszczenie, nie recenzja.

[Clear]

@ASZ1000:
Ciekawe streszczenie. Nie miałem czasu na to, aby zapoznać się z całym dokumentem, więc po raz pierwszy zapoznaje się z nim z Twojego streszczenia. Słyszałem w mediach mniej więcej co i jak, ale różni się to diametralnie od tego co naPiSałeś. W wolnej chwili poczytam, ale przypuszczam, że Twoje streszczenie jest bardziej rzeczowe.
Dzięki ( ͡° ͜ʖ ͡°)

[erbo]

@ASZ1000:
Przykładowo pkt 3) gdzie piszesz że w TK zasiada 12 sędziów.
Jak KW argumentuje to że zasiada 12 sedziów, skoro 15 jest w KRP i 15 pobiera pensje i ma gabinety?

[ASZ1000]

@erbo: Skrót myślowy. 12 zasiada i orzeka. Co do pensji i gabinetów, szczerze mówiąc nie wiem co o tym myśleć, ale to margines rozważań.
Pkt 8 wpisu to streszczenie jednego ze wstępnych punktów opinii (pkt 36). W części E analizy prawnej (pkt 98-125) KW szczegółowo omawia swój pogląd na to kto powinien zasiadać w TK.

@symmetry: KW krytykuje usunięcie obecnych sędziów w ramach takiej zmiany. Wydaje się, że chodzi o

[wojtoon]

@ASZ1000:

Trybunał Konstytucyjny ustanowiono ustawą z dnia 26 marca 1982 r. o zmianie Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej

Kurczątko. Jak ten kraj przetrwał tyle lat bez trybunału?

[ASZ1000]

@wojtoon: Trybunały "rozpleniły" się m.in. ze względu na doświadczenia autorytaryzmów i rozwój tzw. praw człowieka. W 20-leciu międzywojennym polskie władze nie zdecydowały się jeszcze na to nowatorskie rozwiązanie. W sferze sądownictwa wiele innych planów nie zostało z resztą wtedy wdrożonych, a co dopiero TK. Po wojnie z dość zrozumiałych przyczyn ten wymysł burżuazyjnego Zachodu nie został wdrożony w Polsce. Dopiero w słabnącym PRL-u, pod naciskiem opozycji, udało się wprowadzić stworzyć polski